BAB II

advertisement
B A B III
K A JIA N P U S T A K A
3 .1 .
D e sk r ip si T e o r i
3 .1 .1 . H a k i k a t K e c e r d a s a n E m o si o n a l G u r u
K e c e rd a sa n em o sio n al ata u e m otio n al in telig e n c e m eru p a k a n k o n se p y a n g
m a k i n m e n d a p a t p e r h a t ia n d a n k a j i a n s e b a g a i s e s u a t u y a n g s a n g a t b e r m a n f a a t
d a l a m m e m a h a m i p e r il a k u m a n u s i a . S e c a r a k h u s u s k e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e li p u ti
k e t e r a m p il a n - k e t e r a m p il a n m a n u s i a d a n k e k u a t a n - k e k u a t a n e m o s i o n a l y a n g
d i b u t u h k a n a g a r b e r h a s il d a l a m
h i d u p n y a . K e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e li p u ti
i n t e li g e n s i
khusus
ganda,
dan
secara
m encakup
i n t e l e g e n s i -i n t e l e g e n si
in tra p erso n al d a n inte rp erso n a l. L im a bid a n g y a n g m e n c a k u p k e m a m p u a n:
a.
m e m a h a m i e m o s i- e m o s i s e n d i r i .
b.
m a m p u m e n g e l o l a e m o s i - e m o s i s e n d ir i .
c.
m e m o ti v a s i d ir i s e n d i r i .
d.
m e m a h a m i e m o s i d a l a m d i ri o r a n g l a i n .
e . m e m b ina h u b u n g a n a n tar m a n usia ( A ld e r, 2 0 0 1 :3 1).
K e c e rd a s a n e m o sio n a l m elip uti k e m am p u a n u n tu k m e n g u n g k a p k a n p e ra sa a n ,
s u a t u k e s a d a r a n d a n p e m a h a m a n te n t a n g e m o s i d a n k e m a m p u a n u n t u k m e n g a t u r
d a n m e n g e n d alik a n n y a . M a y er m e n d e finisik a n k e c erd a s a n e m o sio n a l s e b a g ai
s e k e l o m p o k k e m a m p u a n m e n t a l y a n g m e m b a n t u d i ri s e n d i ri m e n g e n a l i d a n
m e m a h a m i p e r a s a a n - p e r a s a a n d i r i s e n d ir i d a n p e r a s a a n o r a n g l a i n y a n g m e n u n t u t
k e p a d a k e m a m p u a n u n t u k m e n g a t u r p e r a s a a n - p e r a s a a n d ir i s e n d i r i . K e c e r d a s a n
e m o s i o n a l ( E m o ti o n a l i n t e ll i g e n c e ) s e c a r a e ti m o l o g i s t e r d i r i d a r i d u a k a t a y a k n i
27
28
k e c e r d a s a n ( I n t e ll i g e n c e ) d a n E m o s i o n a l ( E m o t io n ) , u n t u k i t u p e m a h a m a n k e d u a
k a t a t e rs e b u t d i p e r l u k a n , g u n a l e b i h m e m a h a m i k o n s e p k e c e r d a s a n e m o s i o n a l ,
b e rik u t
ini
akan
dik e m u k a ka n
e m o t i o n a l /k e c e r d a s a n e m o s i . R a h m a n
k e c e rd a s a n em o sio n a l
m a n u sia
a d ala h
p e n g e r t ia n
inte le ge n c e
(2 0 0 2 : 1 5 7 -1 5 8) m e n y e b u tk a n
m e t a b i li t y
m am p u m en g g u n akan
d i m il i k i n y a ,
b e b e ra p a
yang
m e n e ntu k a n
bahw a
se b era p a
b aik
l a in
yang
k e te ra m pila n-k e tera m pila n
t e r m a s u k i n te l e k t u a l y a n g b e l u m t e r a s a h
D a r i p e n g e r ti a n e m o s i o n a l d i a t a s b a i k d a r i s u d u t b a h a s a a t a u p u n p s i k o l o g i
ta m p a k te rda p a t be b e ra p a k e s am a a n y a k ni b a h w a em o sio n a l m e ru p a ka n s u atu
k o n d isi m e nta l, p ikira n ata u p e ra sa a n y a n g m e n g ga ira h ka n . S e m e n tara d a ri su d ut
p s i k o l o g i ta m p a k l e b i h m e r i n c i p e n g e r ti a n n y a d e n g a n m e n u n j u k k a n f a k t o r y a n g
m e m p e n g a r u h i n y a s e r t a k a it a n n y a d e n g a n m o t i v a s i .
D e n g a n m e l i h a t p e n g e r t i a n d a r i k e d u a is ti l a h te r s e b u t y a it u k e c e r d a s a n d a n
e m o s i o n a l , m a k a s e c a r a s e d e r h a n a d a p a t d i a r ti k a n b a h w a k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
m e r u p a k a n k e m a m p u a n u n t u k b e l a ja r , m e n g e n a i h a l- h a l y a n g b e r k a it a n d e n g a n
p erasaan
yang
m e n g ga ira h ka n
a ta u
m eng g eb u -g eb u
s e p e r ti
k e m a ra h a n ,
k e g e m b ir a a n a t a u p u n k e s e d i h a n .
G o le m a n
(1 9 9 9:5 1 2 ), m e n de finisik a n k e c e rd as a n e m os io n al s e b a g ai
k e m a m p u a n m e n g e n a l i p e r a s a a n d ir i s e n d ir i d a n p e r a s a a n o r a n g l a i n , k e m a m p u a n
m e m o ti v a s i d i r i s e n d i r i , d a n k e m a m p u a n m e n g e l o l a e m o s i o n a l d e n g a n b a i k p a d a
d i r i s e n d i r i d a n d a l a m h u b u n g a n n y a d e n g a n o r a n g l a i n , s e m e n ta r a i t u C o o p e r d a n
S a w a f ( 2 0 0 0 :1 5 1 ) m e m b erik a n de finisi k e c e rd asa n em o sio n al se ba g a i be rik ut,
k e c e rd a s a n e m o sio n a l a d a la h k e m am p u a n m e ra sa k a n , m em a h am i d a n s e c ara
e f e k t if m e r u p a k a n d a y a d a n k e p e k a a n e m o s i o n a l s e b a g a i s u m b e r e n e r g i ,
29
i n f o rm a s i , k o n e k s i , d a n p e n g a r u h y a n g m a n u si a w i . D a ri d u a p e n g e rt i a n t e n t a n g
k e c e r d a s a n e m o s i o n a l y a n g d i k e m u k a k a n o le h G o l e m a n d a n C o o p e r n a m p a k
t e r d a p a t p e r b e d a a n d a l a m p e n e k a n a n n y a , G o le m a n m e n e n t u k a n a p a y a n g d i m il i k i
o l e h s e s e o r a n g y a n g m e m il i k i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l , s e d a n g k a n C o o p e r l e b i h
m e n e k a n k a n p a d a p e n era p a n s e c ara e fe ktif k e pe k a a n e m o sio n al y a n g d ira sa k a n
d a la m h u b u n g a n ora n g lain .
E m o s i o n a l b u k a n s e s u a t u y a n g t u n g g a l , d ia b i s a d i k e l o m p o k k a n k e
d a l a m b e b e ra p a g o l o n g a n b e s a r , d a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l b e r m a k n a k e m a m p u a n
m e n g e l o l a k e l o m p o k - k e l o m p o k te r s e b u t , a d a p u n p e n g e l o m p o k a n e m o s i o n a l
t e r s e b u t a d a la h :
a.
A m a r a h : b e r i n g a s , m e n g a m u k , b e n c i , m a r a h b e s a r , j e n g k e l , k e s a l h a t i,
t e r g a n g g u , ra s a p a h i t , b e r a n g , t e r s i n g g u n g , b e r m u s u h a n , d a n m u n g k i n y a n g
p a l i n g h e b a t , ti n d a k a n k e k e r a s a n d a n k e b e n c i a n p a t o l o g i s .
b.
K e se d ih a n :
pe d ih ,
se d ih ,
m u ra m ,
su ram ,
m e la k o nis,
m e n g a sih a ni
d i r i , k e s e p i a n , d i t o l a k , p u t u s a s a , d a n k a l a u j a d i p a t o l o g is , d e p r e s i b e r a t .
c.
R a s a t a k u t : c e m a s , t a k u t , g u g u p , k h a w a t i r , w a s - w a s , p e r a s a a n t a k u t s e k a l i,
t i d a k te n a n g , n g e r i , k e c u t , s e b a g a i p a t o l o g i , f a b i a d a n p a n i k .
d.
K e n ik m a ta n: b a h a gia , g em b ira , p u a s ria n g , se n a n g , te rh ib ur, b a n g g a,
k e n i k m a t a n i n d r a w i , t a k j u b , r a s a te r p e s o n a , r a s a p u a s , r a s a t e r p e n u h i,
k e g i r a n g a n l u a r b i a s a , s e n a n g s e k a li d a n b a t a s u j u n g n y a m a n i a .
e.
C i n t a : p e n e r im a a n , p e r s a h a b a ta n , k e p e r c a y a a n , k e b a i k a n h a ti , r a s a d e k a t,
b u k t i , h o rm a t , k a s m a r a n , k a s i h .
f.
T e r k e j u t: t e r k e j u t , t e r k e s ia p , t a k j u b , t e r p a n a .
g.
J e n g k e l : h i n a , ji ji k , m u a l , m u a k , b e n c i , t i d a k s u k a , m a u m u n t a h .
30
h . M a l u : r a s a s a l a h , m a l u h a ti , k e s a l h a t i , s e s a l , h i n a a i b , d a n h a t i h a n c u r l e b u r
( G o l e m a n ,1 9 9 9 : 4 1 - 4 2 ) .
D engan
d e m ik ia n
k e c e rd asa n
e m o sio n a l
m engandung
m akna
k e m a m p u a n s e s e o r a n g d a l a m m e n g e l o la e m o s i o n a l t e r m a s u k d a l a m g o l o n g a n g o l o n g a n b e s a r n y a b a i k k e d a l a m ( p e r s o n a l ) m a u p u n k e l u a r ( i n t e r p e r s o n a l) ,
s e c a ra in div id u al. S e s e o ra n g y a n g c e rd a s d a lam e m o sio n a l a k a n m am p u m e n g a tur
e m o s i o n a l n y a s e h i n g g a k e h i d u p a n n y a b i s a l e b i h t e n a n g , s e r ta d a l a m d i m e n s i
i n t e r p e r s o n a l a k a n m e n u m b u h k a n k e m a ta n g a n d a l a m m e m b i n a h u b u n g a n d e n g a n
o r a n g l a i n , d e n g a n s i k a p s e p e rt i i t u m a k a k e m u n g k i n a n a k a n m e n c a p a i k e s u k s e s a n
d a l a m k e h i d u p a n m e n ja d i s a n g a t b e s a r , k a r e n a k e m a t a n g a n e m o s i o n a l m e r u p a k a n
sa la h satu ta n d a ke su k se sa n .
E m o s io n a l p a d a d as a rn y a m eru p a k a n s ala h s a tu dim e ns i ba tinia h m a n u sia .
S u l i t u n t u k d i a m a t i s u b t a n s i n y a n a m u n m a n if e s ta s i n y a d a p a t t e r l i h a t a t a u d i k e n a li
m e r e s p o n t e r h a d a p s e b a g a i s t im u l a s i a t a u l i n g k u n g a n d i s e k e l i li n g n y a . E m o s i
k a ry a w a n a ta u p era sa a n m e m p e n ga ru h i da ri a p a y a n g m e re k a la k u k a n ata u
k a t a k a n s e ti a p s a a t . C a r a d i m a n a p e n g a w a s b e r h u b u n g a n d e n g a n e m o s i k a r y a w a n
d a n e m o s i d a n p e r a s a a n s e c a r a s i g n i f i k a n d a p a t m e m p e n g a r u h i ti n g k a t m o t i v a s i
m erek a.
H a s i l b e b e r a p a p e n e l it i a n d i U n i v e r s it y o f V e r m o n t m e n g e n a i a n a li s i s
s t r u k t u r n e u r o l o g i s o t a k m a n u s ia d a n p e n e li t ia n p e r i la k u o l e h L e D o u x
m e n u n j u k k a n b a h w a d a l a m p e ri st i w a p e n t i n g k e h i d u p a n s e s e o r a n g , E Q s e l a l u
m e n d a h u l u i i n t e l e g e n s i r a s i o n a l . E Q y a n g b a i k d a p a t m e n e n t u k a n k e b e r h a s il a n
i n d i v i d u d a l a m p r e st a si b e l a j a r m e m b a n g u n k e s u k s e s a n k a ri r , m e n g e m b a n g k a n
31
h u b u n g a n s u a m i - i s tr i y a n g h a r m o n i s d a n d a p a t m e n g u r a n g i a g r e s i v i t a s , te r m a s u k
b a g i se o ra n g pe n g a jar se k alip u n (G o lem a n , 2 0 0 2 : 1 7 ).
F e n o m e n a y a n g a d a m e n u n j u k a n b a h w a t i d a k s e d i k it o r a n g d e n g a n I Q
tin g g i y a n g b e rpre sta s i re n d a h , d a n a d a b a n y a k o ra n g d e n ga n IQ s e d a n g y a n g
d a p a t m e n g u n g g uli p re sta si b e laja r o ra n g d e n g a n IQ tin g g i. H a l ini m e n u nju k a n
b a h w a I Q t i d a k s e l a l u d a p a t m e m p e r k i r a k a n k i n e rj a s e se o r a n g .
K e m u n c u la n
i s t il a h
k e c erd a sa n
e m o s i o n a l d a la m
p e n did ik a n , b a gi
s e b a g i a n o r a n g m u n g k i n d i a n g g a p s e b a g a i j a w a b a n a t a s k e j a n g g a l a n te r s e b u t .
T e o r i G o l e m a n , s e s u a i d e n g a n j u d u l b u k u n y a , m e m b e r i k a n d e fi n i si b a r u t e r h a d a p
k a t a c e r d a s . W a l a u p u n E Q m e r u p a k a n h a l y a n g r e l a ti f b a r u d i b a n d i n g k a n I Q ,
n a m u n b e b e r a p a p e n e l it i a n t e l a h m e n g is y a r a t k a n b a h w a k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
t i d a k k a l a h p e n ti n g d e n g a n I Q ( G o l e m a n , 2 0 0 2 : 4 4 ) .
A p a y a n g d i l a k u k a n s e r ta a p a y a n g d i k a t a k a n o l e h s e s e o r a n g t e r m a s u k
p e k e rja ata u p e g a w ai a k a n sa n ga t dip e n g a ru hi o le h k e a d a a n em o sio na ln y a , itu
b e r a r ti b a h w a b a g a i m a n a s e s e o r a n g m e l a k s a n a k a n p e k e r j a a n n y a ti d a k d a p a t
d i p a n d a n g d a r i s u d u t p e k e r j a a n y a s a j a m e la i n k a n h a r u s j u g a m e l i h a t d a n
m e m a h a m i f a k t o r e m o s i o n a l y a n g m e m p e n g a r u h i n y a . U n t u k i t u d a la m s e t i a p
o rg a n is a si dip e rlu ka n u p a y a -u pa y a y a n g m e m u n g kin k a n fa kto r e m o sio n a l da p a t
d i b i n a s e h i n g g a m a m p u b e r k e m b a n g s a m p a i p a d a s u a t u ti n g k a t k e m a t a n g a n
se h in g g a
fa k tor
em o sio n al
d a p at
m e n ja di
se s u a tu
yang
k o n d u sif
bagi
p e r k e m b a n g a n e f e k ti v it a s k e p e m im p i n a n g u r u d i s e k o l a h .
D e n g a n d e m i k i a n d i p e rl u k a n p e m a h a m a n a n t e n t a n g d i m e n s i - d i m e n s i a p a
s a j a y a n g d a p a t m e m b e n t u k k e m a ta n g a n e m o s i o n a l , a ta u b a g a i m a n a e m o s i o n a l
32
m e n j a d i c e r d a s , u n t u k i t u c i r i - c ir i a t a u k a r a k t e r i s t i k e m o s i o n a l y a n g c e r d a s
( k e c e r d a s a n e m o s i o n a l ) p e r l u d i p a h a m i . A d a p u n m e n g e n a i c i r i - c ir i o r a n g
m e m p u n y a i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e n u r u t G a r d n e r , y a n g k e m u d i a n d i p e rl u a s
o l e h S o l a v e y , m e n c a k u p k e m a m p u a n - k e m a m p u a n s e b a g a i b e ri k u t :
a.
m e n g e n a i em o sio n a l diri
b.
m e n g e lola e m osio n al
c.
m e m o ti v a s i d ir i
d.
m e n g e n a li e m o s i o n a l o r a n g la i n
e.
m e m b ina h u b u n g a n (G o lem a n , 1 9 9 9 :5 8-5 9 ).
C i r i - c i ri t e r s e b u t m e n u n j u k a n b a h w a s e s e o r a n g c e r d a s e m o s i o n a l n y a
a k a n m e m p u n y ai k e m am p u a n m e n g e na li em o sio n a ln y a s erta se c a ra s a da r
m e n g e n a li p e r a s a a n s e w a k t u p e r a s a a n t e r j a d i . H a l i n i m e r u p a k a n s e s u a t u y a n g
p e n tin g se b a b d e n g a n de m ikia n se s e o ra n g d a p a t m e n c erm ati pe ra s a a n n ya d a n
tid a k a k a n d ik u a sa i ole h n y a . D e n g a n k em a m p u a n in i u pa y a -u p a y a u ntu k
m e la k u k a n
p e n g elo la n
em o sio na l
dapat
dila k u k a n
se rta
d a p at
m e n g e k sp resik a n n y a se c ara te p a t d a n da p a t m e n g ata si d e n g a n c e p a t se g ala
m a s a l a h p e r a s a a n d e n g a n c a ra y a n g t e p a t p u l a .
K h u s u s p a d a o r a n g - o r a n g y a n g m u r n i h a n y a m e m i li k i k e c e r d a s a n
a k a d e m is t i n g g i , m e r e k a c e n d e r u n g m e m il i k i r a s a g e li s a h y a n g t i d a k b e r a l a s a n ,
t e r l a l u k r i ti s , r e w e l , c e n d e r u n g m e n a r i k d i r i , t e r k e s a n d i n g i n d a n c e n d e r u n g s u l it
m e n g e k s p r e s i k a n k e k e s a l a n d a n k e m a r a h a n n y a s e c a r a t e p a t . B il a d i d u k u n g
d e n g a n r e n d a h n y a t a r a f k e c e r d a s a n e m o s i o n a l n y a , m a k a o r a n g - o r a n g s e p e r ti i n i
s e r i n g m e n j a d i s u m b e r m a s a la h . K a r e n a s i f a t - s i f a t d i a t a s , b i l a s e s e o r a n g m e m il i k i
IQ tin g g i n a m u n tara f k e c erd a sa n e m osio n aln y a re n d a h m a k a c e n d eru n g a k a n
33
t e r li h a t s e b a g a i o r a n g y a n g k e r a s k e p a l a , s u li t b e r g a u l , m u d a h f r u s tr a s i , ti d a k
m u d a h p e r c a y a k e p a d a o r a n g l a i n , t i d a k p e k a d e n g a n k o n d i s i li n g k u n g a n d a n
c e n d e r u n g p u t u s a s a b il a m e n g a l a m i s tr e s s . K o n d i s i s e b a li k n y a , d i a la m i o l e h
o r a n g - o r a n g y a n g m e m i li k i ta r a f I Q r a t a - r a t a n a m u n m e m il i k i k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l y a n g ti n g g i .
O ra n g y a n g c erd a s se c a ra e m osio n al ju g a a k a n m am p u m e la k u ka n u p a y a
m e m o ti v a s i d i r i a ta u m a m p u m e n a t a e m o s i o n a l u n t u k m e n c a p a i t u j u a n d i m a n a h a l
i n i m e r u p a k a n s u a t u y a n g p e n ti n g d a l a m m e m o ti v a s i d i r i d a n m e n g u a s a i d i r i s e r t a
b e r k r e a si . H a l i n i b e r a rt i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l d a p a t m e n d o r o n g o r a n g u n t u k
m e l a k u k a n ti n d a k a n d a l a m m e n c a p a i t u j u a n s e r t a m e m u n g k i n k a n t e r w u j u d n y a
g u ru
y a n g t i n g g i d a l a m m e l a k s a n a k a n k e g ia t a n p e m b e l a j a r a n d a n p e n d i d i k a n
k e p a d a sisw a .
D e n g a n m e m o ti v a s i d i r i m a k a k e p e k a a n t e r h a d a p e m o s i o n a l / p e r a s a a n
d iri a k a n m e nja d i d a s ar b a g i p e n g e n a la n e m o sio n al o ra n g la in s e h in g ga p e rg a u la n
o r a n g l a i n a k a n m e n j a d i p o s it i f , s e b a b p e m a h a m a n a t a s e m o s i o n a l o r a n g l a i n a k a n
m e n u m b u h k a n e m p a t i s e h i n g g a a k a n t u m b u h s u a t u k e t e r a m p il a n b e r g a u l d i m a n a
s i n y a l- s i n y a l e m o s i o n a l o r a n g l a i n a k a n d a p a t d i t a n g k a p d e n g a n t e p a t . A k i b a t d a r i
se m u a ini a k a n terb in a h u b u n g a n y a n g b aik d a n h a rm o nis d e n g a n o ra n g la in ,
s e h in g g a p erg a u la n s o sia l ata u p erg a u la n d a lam
p e k e r j a a n d a p a t b e rj a l a n
l a n c a r . L e b i h j a u h d a l a m b u k u y a n g t e r b it b e l a k a n g a n s e s u d a h b u k u E m o ti n a l
I n t e ll i g e n c e , G o l e m a n ( 1 9 9 9 : 5 1 4 ) , m e n g e m u k a k a n h a s il a d a p t a s i d a r i p e n d a p a t
S o l a v e y d a n M e y e r t e n t a n g d a s a r p e r c a k a p a n e m o s i o n a l d a n s o s i a l y a n g t e r d ir i
d a r i li m a b a g i a n y a i t u :
34
a.
K e s a d a r a n d ir i: M e n g e t a h u i a p a y a n g k it a r a s a k a n p a d a s u a t u s a a t , d a n
m e n g u n a k a n n y a u n t u k m e m a n d u p e n g a m b il a n k e p u t u s a n d i r i s e n d i r i ;
m e m il i k i t o l a k u k u r y a n g r e a l is t is a t a s k e m a m p u a n d ir i d a n k e p e r c a y a a n
d iri y a n g k ua t.
b.
P e n g a t u r a n d i r i: m e n g e n a i e m o s i o n a l k it a s e d e m i k i a n s e h i n g g a b e r d a m p a k
p o s i ti f p a d a p e l a k s a n a n t u g a s ; p e k a te r h a d a p k a t a h a ti d a n s a n g g u p
m e n u n d a k e n i k m a t a n s e b e l u m t e r c a p a i n y a s u a t u s a s a ra n ; m a m p u p u l i h
k e m b a li d a r i t e k a n a n e m o s i o n a l .
c.
M o t i v a si : M e n g g u n a k a n h a s ra t k i t a y a n g p a l i n g d a l a m u n t u k m e n g g e r a k a n
d a n m e n u n t u n k i ta m e n u j u s a s a r a n , m e m b a n t u k i t a m e n g a m b il i n i s ti f d a n
b e r t i n d a k s a n g a t e f e k t if , d a n u n t u k b e r t a h a n m e n g h a d a p i k e g a g a l a n d a n
fru stasi.
d.
E m p a t i: M e r a s a k a n y a n g d i r a s a k a n o l e h o r a n g l a i n , m a m p u m e m a h a m i
p e r s p e k ti f
m erek a,
m enum buhkan
hubungan
s a li n g
p ercay a
dan
m e n y e l a r a s k a n d i r i d e n g a n b e rm a c a m - m a c a m o r a n g .
e.
K e t e r a m p i l a n s o s i a l : M e n a n g a n i e m o s i o n a l d e n g a n b a i k k e ti k a b e r h u b u n g a n
d e n g a n o r a n g l a i n d a n d e n g a n c e r m a t m e m b a c a s i t u a s i j a r i n g a n s o s ia l ;
b e r i n t e r a k si d e n g a n l a n c a r; m e n g g u n a k a n k e t e ra m p i l a n - k e t e ra m p i l a n i n i
u n tu k
m em p e n g a ru hi
dan
m em im pin ,
dan
b e rm u s y a w a r a h
dan
m e n y e l e s a i k a n p e r s e li s i a n , d a n u n t u k b e k e r j a s a m a d a n b e k e r j a d a l a m ti m .
D e n g a n m e l i h a t k e te r a m p i l a n - k e te r a m p i l a n d i a ta s n a m p a k b a h w a s e m u a
itu m e ru p a ka n p e n g e m b a n g a n le bih ja u h d a ri a p a y a n g d ik e m u k ala n o le h S o la v e y
d e n g a n p e n g u n g k a p a n y a n g l e b i h p r a k t i s , o le h k a r e n a i t u m e m a h a m i e m o s i o n a l
d i r i s e p a d a n d e n g a n k e s a d a r a n d ir i , m e n g e l o l a e m o s i o n a l d e n g a n p e n g a t u r a n d ir i ,
35
m e m o ti v a s i d ir i s e n d i r i d e n g a n m o t i v a s i , m e n g e n a li e m o s i o n a l o r a n g la i n d e n g a n
e m p a ti , d a n m e m b i n a h u b u n g a n d e n g a n k e t e r a m p i l a n s o s i a l .
D a l a m k e n y a t a a n n y a m u n g k i n s e s e o r a n g t i d a k a k a n s e m p u r n a m e m i li k i
sem ua
k e m a m p u a n / k e t e r a m p il a n
te rse b ut,
n am u n
ta m p a k n ya
k em a m p u a n
t e r s e b u t s a li n g m e n d a s a r i s e c a r a h i r a r k i s y a n g b il a d i b a g a n k a n d e n g a n m e n g a c u
p a d a d u a p e n d a p a t dia tas y a k n i p e n d a p at S o la ve y d a n G o le m a n a ka n n a m p a k
s e b a g a i b e r i k u t:
G a m b a r 3 .1 .
H ira rk i C iri-C i ri K e c e rd a s a n E m o s io n a l
M e n g e n ali
K esad aran
D iri
E m o si D iri
M e n g e l o la
E m osi
In te rn al/
In tra p erso n al
M e m o ti v a s i
P e n g a tu ra n
D iri
M o tiv a si
D iri S en d iri
M e n g e n a li
E m o si O ran g
i
M e m b in a
H hubungan
E m p a ti
E k ste rn al/
In te rp erso n al
K e tra m pila n
S o sia l
S u m b e r : G o l e m a n , W o r k i n g w i t h E m o ti o n a l I n t e ll i g e n c e
E m o sio n a l m e ru p a k a n su atu y a n g b isa b e ru b a h . B e rlatih m eru p a k a n su a tu c ara
m e r u b a h d a n m e n g e m b a n g k a n e m o s i o n a l m e n j a d i l e b i h s ta b i l d a n c e r d a s ,
se h in g g a d a p at d ic a p ai su atu k e c e rda sa n em o sio n al terte ntu
36
R e n c a n a k e rj a a w a l u n t u k m e n g e m b a n g k a n k e c e r d a s a n e m o si o n a l d a l a m
u s a h a d a n k e h id u p a n s e se o ra n g de n g a n m o d e l e m p at pe n ju ru y a n g a k a n
m e m i n d a h k a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l d a r i d u n i a a n a l is t is p s i k o l o g i s d a n t e o r i - t e o r i
f i l o s o f i s k e d a l a m d u n i a n y a t a d a n p r a k ti s . K e e m p a t m o d e l t e r s e b u t a d a l a h :
a . E m o t i o n a l li t e r a c y ( k e c e r d a s a n e m o s i o n a l )
b . E m o t i o n a l F i t n e s s ( K e b u g a ra n E m o si o n a l )
c . E m o t i o n a l D e p t h ( K e d a la m a n E m o s i o n a l )
d . E m o t i o n a l A l c h e m y ( A l k i m i a E m o s i o n a l) ( C o o p e r , 2 0 0 0 : 1 2 )
E m o t i o n a l L it e r a c y
m e r u p a k a n m o d e l u n t u k m e m b a n g u n te m p a t
k e d u d u k a n b a g i t u m b u h n y a r a sa p e r c a y a d i ri m e l a l u i k e j u j u r a n e m o s i o n a l , e n e r g i
e m o s i o n a l , u m p a n b a l i k e m o s i o n a l , i n t u i s i , r a s a ta n g g u n g j a w a b d a n k o n e k s i .
E m o t i o n a l F it n e s s b e r t u j u a n m e m p e r t e g a s k e s e t i a a n , s if a t d a p a t d i p e r c a y a , d a n
k e u l e t a n , li n g k a r a n k e p e r c a y a a n a n d a d a n k e m a m p u a n u n t u k m e n d e n g a r k a n ,
m e n g e l o l a k o n f l i k d a n m e n g a t a s i k e k e c e w a a n d e n g a n c a r a p a l i n g k o n s tr u k t if .
E m o tio n al D e p th b ertu jua n m e n g e k s p lora si c ara -c ara m e n y e lara s k a n h id u p d a n
k e rja y a n g kita la k u k a n .
P a d a d a s a rn y a k e c e rd a s a n em o s io n al m e n g a c u p a d a m a n u sia s e b a g ai
in d iv id u
n am u n
m e n if e s ta s i n y a
d a p at m em p e n g a ru hi lin g k u n g a n n y a
b aik
l i n g k u n g a n f is i k a t a u p u n s o s i a l . S a l a h s a t u li n g k u n g a n s o s ia l a d a l a h o r g a n i s a s i
d i m a n a d i d a l a m n y a b e r k u m p u l o r a n g - o ra n g u n t u k b e k e r j a sa m a g u n a m e n c a p a i
t u j u a n b e rs a m a , se h i n g g a s u a s a n a o r g a n i s a si j e l a s a k a n m e m p e n g a r u h i j u g a
k a r a k t e r i st i k i n d i v i d u - i n d i v i d u y a n g t e rl i b a t d i d a l a m n y a .
37
D i d u g a j i k a i n d i v i d u - i n d i v i d u m e m p u n y a i ti n g k a t k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
y a n g t i n g g i m a k a e f e k ti v it a s k e p e m im p i n a n d a l a m
o rg a nis a si a k a n b erjala n
d e n g a n b a i k , s e b a l i k n y a k a r a k t e r i s t i k o r g a n is a s i b e r p e n g a r u h j u g a t e r h a d a p
i n d i v i d u . S e m u a i t u b e r a r t i b a h w a d a l a m m e n g e l o l a s u a t u o r g a n is a s i f a k t o r
e m o sio n al h a rus
m e n d a p a t p e r h a ti a n , k a r e n a
m e m p u n y ai p e n g a ru h
yang
s i g n i f i k a n te r h a d a p k e b e r h a s i l a n i n d i v i d u m a u p u n o r g a n i s a s i .
I n t e r a k s i a n t a r a k a r a k t e r is ti k i n d i v i d u d a n k a r a k t e r is ti k o r g a n i s a s i
d i t a m b a h d e n g a n d a s a r n i l a i - n i l a i p r o f e s i o n a l a k a n m e m b e n t u k p e r il a k u o r g a n i s a s i
y a k n i p r i l a k u m a n u s i a , s i k a p d a n p r e s t a s i k e r ja d a l a m k o n d i s i o r g a n i s a s i . T i a p
in d iv id u y a n g m em a s u ki o rg a n isa s i p a sti m em p u n y a i la tar b e la k a n g b u d a y a d a n
t i n g k a t k e c e r d a s a n e m o s i o n a l y a n g b e r b e d a - b e d a , s e h i n g g a p e n c i p t a a n li n g k u n g a n
e m o s i o n a l i n d i v i d u y a n g k e m u d i a n p a d a g il i r a n n y a a k a n d a p a t m e n i n g k a t k a n
lin g k u n g a n o rga n isasi k e ara h y a n g le bih b a ik .
P e m b i n a a n l i n g k u n g a n o r g a n i s a si y a n g k o n d u s i f t e r s e b u t m e m e rl u k a n
o t o r it a s / p e m i m p i n y a n g m a m p u d a n j u g a m e m i li k i t i n g k a t k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
y a n g tin g gi, se h in g g a d a p a t m em b in a b a w a h a n n y a m e n ja di m a k in c e rda s
e m o s i o n a l n y a . A d a p u n c i r i - c i r i s e o r a n g p e m im p i n y a n g p u n y a k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l s e p e rt i d i k e m u k a k a n o l e h P a t t o n ( 1 9 9 9 : 1 0 - 1 1 ) a d a l a h s e b a g a i
b e r i k u t: ( a ) M e n y a d a r i p e r a s a a n d i r i s e n d i r i k e ti k a b e r t i n d a k , ( b ) M e n y a d a r i d a n
e m p a ti d e n g a n p e r a s a a n o r a n g la i n , ( c ) M e n g a t u r t e m p e r a m e n , ( d ) T e t a p o p ti m i s
k e t i k a m e n g h a d a p i r i n t a n g a n d a n ( e ) B e r i n t e r a k s i e f e k ti f d e n g a n o r a n g l a i n .
D e n g a n k u a l i f i k a s i s e p e r t i te r s e b u t d i a t a s , s e o r a n g p e m i m p i n a k a n m a m p u
m e n g k o n d isik a n
lin g k u n g a n
d a p a t m e n g em b a n g k a n
ke c e rd a sa n
em o sio n al
38
b a w a h a n n y a , s e h in g g a terc a p a i inte ra k si d a n s ine rg i in div id u d a n o rg a nis a si
s e c a r a l e b i h p r o d u k t if . A d a p u n c a r a m e m b i n a d a n m e r u b a h p e r i l a k u d e n g a n
strate g i E Q a d a la h se b a g a i be rik ut :
a.
B u a t l a h li n g k u n g a n k e r j a g u r u y a n g j u j u r d a n t e r b u k a
b.
K e m b a n g k a n p o l a p i k i r d a n b e l a j a r k o n s e p o r g a n is a s i
c.
B e rik a n d u k u n g a n e m osio n al p a d a k a rya w a n d a n k a w a n se b a y a
d.
M e m i n i m a l k a n p e r a t u r a n t a k te r t u l i s
e.
K o m u n i k a s i k a n s e l u r u h c e ri t a k e t i k a s e m u a se r b a m u n g k i n
f.
T in d a k la n juti
g.
R e n c a n a k a n c a ra g u ru be rta n ya d a n b e rb a gi ra sa
h.
P e k a l a h t e r h a d a p ti m m a n a je m e n
i.
P e r s i a p k a n d i ri m e n g h a d a p i a k i b a t b u r u k
j.
U s a h a k a n s e m u a o r a n g i k u t t e r l i b a t , ji k a m u n g k i n ( P a t o n , 1 9 9 9 : 1 2 5 - 1 2 9 )
D e n g a n c a r a d e m i k i a n m a k a p e r u b a h a n d a l a m p r il a k u o r g a n i s a s i d a p a t
m e n ja di m e n y e n a n g k a n d a n m e n y e g ark a n . In i m e n g a n d u n g m a k n a b a h w a se b a g a i
i n d i v i d u g u r u p e r l u m e m a h a m i d a n m e m p e r h a ti k a n e m o s i o n a l n y a s e r ta b e r ti n d a k
s a c a r a t e p a t d a n p r o f e s i o n a l te r h a d a p s e m u a o r a n g y a n g a d a d i li n g k u n g a n
k e r j a n y a t e rm a s u k p a d a si s w a .
D a ri u ra ia n terse b u t d a p at d ip a h am i b a h w a k e c e rd a sa n e m osio n al
m e r u p a k a n u n s u r y a n g p e n ti n g d a l a m k e h i d u p a n s e s e o r a n g te r m a s u k k e h i d u p a n
o r g a n i s a s i , s e h i n g g a u p a y a p e m b i n a a n d a n p e n g e m b a n g a n m e n j a d i s a n g a t p e n ti n g
d a l a m m e n g e m b a n g k a n o r g a n i s a s i . D a l a m k a i ta n n y a d e n g a n o r g a n i s a s i s e k o l a h ,
g u r u s e b a g a i t e r n a g a p e n d i d i k d i s e k o l a h j e l a s m e m e rl u k a n si f a t k e c e r d a s a n
39
e m o s i o n a l , s e h i n g g a d a p a t m e m b e r i k a n s u m b a n g a n p o s i t if d a l a m m e n c i p ta k a n
k i n e r j a y a n g b a i k d i s e k o l a h y a n g k o n d u s if b a g i p e n g e m b a n g a n o r g a n i s a s i g u n a
p e n c a p a ia n
t u j u a n p e n d i d i k a n d i s e k o l a h . K e a d a a n t e r s e b u t ti d a k l a i n k a r e n a
k e c e r d a s a n d a p a t m e n d o r o n g s e s e o ra n g u n t u k m e l a k sa n a k a n s e s u a t u d e n g a n l e b i h
b a i k , b a h k a n P a t t o n ( 2 0 0 0 : 2 0 0 ) m e n y a ta k a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l a k a n m e n j a d i
k o m p e te n si uta m a d i a b a d 2 1 , u ntu k itu u p a y a -u p a y a u n tu k m e nin g k a tka n n y a
a k a n m e n j a d i f a k t o r p e n ti n g d a l a m m e n c a p a i k e b e r h a s il a n b a i k d a l a m k e h i d u p a n
p e rso n a l ata u p u n p rofe sio na l.
D a r i b e b e r a p a t e o r i d i a t a s d a p a t d i s im p u l k a n b a h w a , k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l a d a l a h k e m a m p u a n m e n t a l y a n g m e m b a n tu d i r i s e n d i r i m e n g e n a l i d a n
m e m a h a m i p e r a s a a n - p e r a s a a n d i r i s e n d ir i d a n p e r a s a a n o r a n g l a i n y a n g m e n u n t u t
k e p a d a k e m a m p u a n u n t u k m e n g u n g k a p k a n p e ra s a a n , p e m a h a m a n t e n t a n g e m o si ,
d a n k e m a m p u a n m e n g a t u r s e rt a m e n g e n d a l i k a n n y a . I n d i k a t o r -i n d i k a t o r n y a a d a l a h
s e b a g a i b e r i k u t : ( 1 ) p e m a h a m a n e m o s i d i r i , ( 2 ) p e n g e n d a li a n d i r i d a n p e n g e l o l a a n
e m o s i , ( 3 ) m e m o t i v a s i d ir i , ( 4 ) m e n g e n a li e m o s i o r a n g la i n , d a n ( 5 ) m e m b i n a
hubungan.
I n d i k a t o r -i n d i k a t o r
t e rs e b u t
d ig u n a k a n
u n tu k
m e n ge ta h ui
tin g k at
k e c e rd a sa n em o sio na l g u ru k are n a d ala m m e la ksa n a k a n tu g as d a n k e w a jiba n n y a
g u ru b e rh u b u n g a n d e n g a n m a n u sia (sis w a ). S a n g at b e rb e d a d e n g a n p rofe s i dilu ar
g u r u , a p a l a g i y a n g d i h a d a p i d a la m b e k e r j a a d a l a h b u k a n m a n u s ia t e t a p i b a r a n g ,
m a k a t e n t u n y a i n d i k a t o r k e c e r d a s a n e m o s i o n a l a k a n b e r b e d a . S e o ra n g y a n g
b e k e rja di s e b ua h p e rus a h a a n tid a k m em e rlu ka n k e c erd a s a n em o sio n a l y a n g le bih
tin g g i dib a n d in g k a n g u ru , k are n a y a n g d ih a d a pi a d a la h b e n d a m ati. B a g i se ora n g
40
g u r u d a l a m b e k e rj a t e n t u n y a a k a n d i h a d a p k a n b a n y a k k a r a k t e r m a n u si a , s e h i n g g a
s a n g a t d i p e r l u k a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l y a n g ti n g g i .
3 .1 .2 . H a k i k a t M o ti v a si K e r j a G u r u
D a l a m m e n g k a j i k o n s e p m o ti v a s i , p e r l u d i p e r j e l a s p e r b e d a a n a n t a r a
m o t if d a n m o ti v a s i it u s e n d i r i . M o t if ( m o ti v e ) b e r a s a l d a r i a k a r k a t a b a h a s a l a ti n
“ m o v e r e ” , y a n g k e m u d i a n m e n j a d i “ m o ti o n ” , y a n g b e r a r t i g e r a k a ta u d o r o n g a n
u n tu k
b erg erak .
W o o d w o rth
dan
M a r q u is
(1 9 9 3 :1 1 4 )
,
m en g em u kak an
p e n d a p a t n y a , b a h w a m o ti e f a d a la h s a t u s e t ( k e s i a p a n ) y a n g m e n j a d i k a n i n d i v i d u
c e n d e r u n g u n t u k m e l a k u k a n k e g i a t a n - k e g i a ta n t e r t e n t u d a n u n t u k m e n c a p a i
t u j u a n - t u j u a n t e r te n t u . S e d a n g k a n p e n g e r t i a n m o t i v a s i y a n g d i t u l is k a n A t k i n s o n
( 2 0 0 3 : 3 1 4 ) , m e n g a c u k e p a d a f a k t o r -f a k t o r y a n g m e n g g e r a k k a n d a n m e n g a ra h k a n
t i n g k a h la k u .
M o t i v a s i s e r i n g d i g u n a k a n s e c a r a b e r g a n t ia n d e n g a n i s t il a h
k e b u t u h a n ( n e e d ) , k e i n g i n a n ( w a n t ) , d o r o n g a n ( d r i v e ) , d a n g e r a k a n h a ti ( im p u l s ) .
D a l a m h a l i n i , i s ti l a h - i s a t il a h t e r s e b u t m e r u p a k a n m o t if , s e d a n g k a n m o t i v a s i
a d a la h
k e k u ata n
yang
m en d o ro n g
seseoran g
u n tu k
m ela k u k a n
su atu
k e g i a t a n .M o t i v a s i a d a la h r a n g k a i a n p e m b e r i a n d o r o n g a n k e p a d a s e s e o r a n g u n t u k
m e l a k u k a n ti n d a k a n g u n a p e n c a p a i a n t u j u a n y a n g d ii n g i n k a n ( S c o t t , 2 0 0 2 : 8 3 ) .
S e m e n t a r a i t u , G a t e s ( 2 0 0 5 : 3 0 1 ) m e n g e m u k a k a n b a h w a m o ti v a s i a d a l a h s u a t u
k o n d i s i f i s i o l o g i s d a n p s i k o l o g i s y a n g t e r d a p a t d a la m d ir i s e s e o r a n g y a n g
m e n g a t u r t i n d a k a n n y a d e n g a n c a r a t e rt e n t u . S e d a n g k a n G r e e n b e r g ( 2 0 0 5 : 6 2 - 6 3 )
m e n y e b u t k a n b a h w a m o t i v a s i a d a la h s u a t u p r o s e s m e m b a n g k it k a n , m e n g a r a h k a n
d a n m e m a n t a p k a n p e ri l a k u a r a h s u a t u t u j u a n . D a r i b e b e r a p a d e fi n i si d i a t a s , m a k a
41
d a p a t d i k a t a k a n b a h w a m o t i v a s i a d a l a h s u a t u k o n d is i f i s i o l o g is d a n p s i k o l o g i s
y a n g t e r d a p a t p a d a d i r i s e s e o r a n g y a n g d a p a t m e n d o r o n g n y a u n t u k m e n g e r ja k a n
k e g i a t a n t e rt e n t u a g a r t e r p e n u h i k e b u t u h a n (t u j u a n n y a ) .
K e b u t u h a n h i d u p m a n u s ia y a n g m e n d a s a r i t im b u l n y a m o ti v a s i , M o s l o w
m e n g u n g k a p k a n b a h w a k e b u t u h a n d a s a r h i d u p m a n u s i a it u te r b a g i a t a s d e la p a n
t i n g k a ta n , s e p e r t i g a m b a r 3 . 2 .
G am bar 3. 2
H iera rk i M o tiva si M a slo w
T ra n sed en ce
N eeds
K e b u tu h a n
T ra n s e n d e n
S e lf
A c t u a l i z a ti o n N e e d
K e b u tu a h n A k tu a l i s a s i D i r i
A e sth e tic N e e d s
K e b u tu h a n - k e b u tu h a n a k a n
n i l a i -n i l a i k ei n d ah a n
N e e d to K n o w a n d U n d e sta n d
K e b u tu h a n a k a n r a s a i n g in t a u
E ste e m N e e d s
K e b u tu h a n - k e b u tu h a n u n tu k m e m p e r o l e h p e n g h a r g a a n
B e lo n g in g n e ss N e e d s
K e b u tu h a n - k e b u tu h a n a k a n h a r t a a t a u b a r a n g - b a r a n g y a n g
m e n j a d i k e b u t u h a n p ri b ad i
S a fe t y N e e d s
K e b u tu h a n a k a n k e s e l a m a t a n a t a u r a s a a m a n
P h y s io lo g ica l N e e d s
K e b u tu h a n a k a n f i s i o lo g i s
S u m b e r : h t t p / / v a l d o s t a .e d u / w h u i t t / c o l / r e g s y s / m a s l o w .h t m l
D e l a p a n t i n g k a t a n k e b u t u h a n s e p e r t i g a m b a r d i a t a s , y a it u : k e b u t u h a n
f i s i o l o g is , k e b u t u h a n a k a n k e s e l a m a ta n a t a u r a s a a m a n , k e b u t u h a n a k a n h a r t a a t a u
b a r a n g - b a ra n g y a n g m e n j a d i k e b u t u h a n p r i b a d i , k e b u t u h a n u n t u k m e m p e r o l e h
42
p e n g h a r g a a n , k e b u t u h a n a k a n r a s a i n g i n t a h u , k e b u tu h a n a k a n n i la i - n i l a i
k e i n d a h a n , k e b u t u h a n a k t u a l i s a s i d ir i d a n k e b u t u h a n tr a n s e n d e n y a i t u k e b u t u h a n
t e n t a n g m e m b e r i k a n b a n t u a n u n t u k m e w u j u d k a n p o t e n s i y a n g d im il i k i n y a
(H u itt, 2 0 0 5 : 1 -2 )
D a l a m h a l i n i d a p a t d i k a t a k a n b a h w a t e o ri M o s l o w t e r s e b u t d i d a s a r k a n
p a d a 1 ) k e b u t u h a n m a n u s i a y a n g d i s u s u n d a l a m s u a t u h ie r a r k i k e p e n ti n g a n , y a n g
d i m u l a i d a ri t i n g k a t k e b u t u h a n t e r e n d a h s a m p a i k e b u t u h a n t e rt i n g g i , 2 ) m a n u si a
m e m p u n y a i k e i n g i n a n y a n g ti d a k p u t u s - p u t u s n y a , o l e h k a r e n a n y a s e m u a
k e b u t u h a n ti d a k p e r n a h b i s a d i p e n u h i s e c a r a s e m p u r n a , 3 ) s e s e k a l i s u a t u
k e b u tu h a n d a p a t d ip e n u hi d e n g a n a g a k b a ik , s ete la h m e m otiv a si tin g ka h la k u , d a n
4 ) k e b u t u h a n i t u s a li n g t e r g a n t u n g d a n s a l i n g m e l e n g k a p i . D a r i e m p a t a n a li s i s
t e r s e b u t d a p a t d i k a t a k a n b a h w a a p a b il a k e b u t u h a n y a n g p a li n g d o m i n a n a k a n
l e b i h m e n d e s a k u n t u k d i p e n u h i t e rl e b i h d a h u l u d a r i p a d a k e b u t u h a n - k e b u t u h a n
y a n g la in n y a .
S e m e n tara itu , H e rz b e rg y a n g d i k u tip G re e n e , A d a m , d a n E b e rt
( 1 9 8 5 : 7 8 ) m e m b a g i d u a k e l o m p o k u t a m a y a n g m e n d a s a r i m o ti v a s i d a l a m
m e m e n u hi k e b u tu h a n , y a itu k e b utu h a n h ig ie nis d a n m o tiva to r. K e d u a k e lo m p o k
f a k t o r t e r se b u t b i l a d i g a b u n g k a n t e r k e n a l d e n g a n n a m a D u a f a k t o r t e o ri m o t i v a si
d a r i H e r z b e r g . L e b i h l a n j u t d a p a t d ij e l a s k a n b a h w a a d a d u a m a c a m s it u a s i y a n g
b e r p e n g a r u h b a g i s e ti a p i n d i v i d u / b a w a h a n t e r h a d a p p e k e r j a a n n y a .
P e r t a m a , k e l o m p o k s a ti s f i e r s a t a u m o t i v a t o r . F a k t o r i n i m e r u p a k a n s u m b e r
k e p u a s a n k e r j a d a n b e r k a i t a n e r a t d e n g a n n y a a d a l a h k e b e r h a s il a n , p e n g a k u a n ,
ta n g g u n g ja w a b , k e m aju a n d a lam ja b ata n , d a n k e m u n g k ina n u n tu k b e rk em b a n g .
43
K e d u a , k e l o m p o k d i s s a ti s f i e r s a t a u h i g i e n i s f a k t o r . K e b u t u h a n d a l a m h i g i e n i s ,
b i l a ti d a k m e n d a p a t p e m u a s a n a k a n m e n i m b u l k a n k e ti d a k p u a s a n k e r j a . J u g a b il a
t e r p u a s k a n o r a n g b e l u m t e n t u a k a n p u a s d a n y a n g b e r k a i ta n e r a t d e n g a n n y a
a d a l a h f a k t o r e k s t r i n s i k , s e p e r t i k e b ij a k s a n a a n k a n t o r , a d m i n i s tr a t o r , s u p e r v i s i ,
h u b u n g a n a n t a r p r i b a d i , k o n d i s i k e r j a d a n g a ji .
S e c a r a r i n g k a s , p e n e m u a n p e n t i n g d a ri t e o ri m o t i v a s i H e r z b e r g a d a l a h
b a h w a p i m p i n a n p e r l u m e m a h a m i fa k t o r- f a k t o r a p a s a j a y a n g d a p a t d i g u n a k a n
u n tu k m e m otiv as i k a ry a w a n n y a . D a lam h a l ini, H e rz b e rg m e m b a gi m otiv a si
m e n j a d i m o t i v a si i n t ri n s i k , y a i t u f a k t o r - fa k t o r d a l a m d i ri k a r y a w a n d a n m o t i v a si
e k s t ri n s i k , y a i t u f a k t o r- f a k t o r d i l u a r d i r i k a r y a w a n . M e n u r u t t e o r i i n i f a k t o r -f a k t o r
lu a r (e k strins ik ) s e p erti g aji, k o n disi k erja , d a n la in -lain b u k a nla h s u n g g u h s u n g g u h m e n d o r o n g k a r y a w a n u n t u k b e k e r j a . D a p a t d i k a ta k a n b a h w a f a k t o r i n i
h a n y a s e k e d a r m e n g u r a n g i k e r e s a h a n k a r y a w a n . S e d a n g k a n f a k t o r -f a k t o r d a l a m
( i n s tr i n s i k ) s e p e r ti k e b e r h a s i l a n , p e n g a k u a n , t a n g g u n g j a w a b , d a n l a i n - l a i n
m e r u p a k a n h a l y a n g s u n g g u h -s u n g g u h d a p a t m e m o t i v a s i o r a n g u n t u k b e k e r j a .
A l d e f e r d a la m S t e e r s ( 1 9 9 1 : 3 7 ) m e n g e l o m p o k k a n k e b u t u h a n - k e b u t u h a n
m a n u s i a m e n j a d i ti g a k a te g o r i , y a i t u k e b u t u h a n - k e b u t u h a n k e b e r a d a a n , k e b u t u h a n k e b u tu h a n b e rh u b u n g a n d a n k e b u tu h a n-k e b u tu h a n p e n g em b a n g a n . K e b u tu h a n a k a n
k e b e r a d a a n ( e x is t e n c e n e e d s ) a d a l a h s u a t u k e b u t u h a n a k a n t e ta p b i s a h i d u p .
K e b u t u h a n b e r h u b u n g a n ( re l a t e d n e e s n e e d s ) a d a l a h s u a t u k e b u t u h a n u n t u k
m e n j a l i n h u b u n g a n s e s a m a n y a , m e l a k u k a n h u b u n g a n s o si a l , d a n b e k e rj a s a m a
d e n g a n o ra n g la in . K e b u tu h a n u n tu k b e rk em b a n g (g ro w th n e e ds) a d a la h su atu
44
k e b u t u h a n y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n k e i n g i n a n i n s t ri n s i k d a r i s e s e o r a n g u n t u k
m e n g e m b a n g k a n d i ri n y a .
A l d e f e r le b i h m e n y u k a i p e r i n c i a n k e b u t u h a n it u b e r d a s a r k a n p a d a
k o n t i n u m , ia t i d a k m e n g a t a k a n b a h w a h a r u s d i p e n u h i t e r l e b i h d a h u l u s e b e l u m
m e m u a s k a n ti n g k a t k e b u t u h a n d i a t a s n y a . D e m i k i a n j u g a k e b u t u h a n b e r k e m b a n g
d a p a t s aja teru s m e nin g k a t w ala u p u n o ra n g te rs e b ut s u d a h m e ra sa p u a s .
M c C l e l la n d y a n g d i k u t i p o l e h K o o n t z , d a n W e i r i c h ( 2 0 0 4 : 4 8 8 - 4 8 9 )
m e n g e lom p o k k a n k e b u tu h a n m a n u sia k e p a d a: 1 ) k e b utu h a n u n tu k b erp re sta si, 2 )
k e b u t u h a n u n t u k b e r k u a s a , d a n 3 ) k e b u t u h a n u n t u k b e r a f i li a s i . M c C l e ll a n d
m e l u k is k a n ti m b u l n y a ti n g k a h l a k u k a r e n a d i p e n g a r u h i o l e h k e b u t u h a n - k e b u t u h a n
y a n g a d a d a l a m d ir i m a n u s ia . L e b i h la n j u t , k e b u t u h a n - k e b u t u h a n y a n g d im a k s u d
d a p a t d i p e r i n c i s e b a g a i b e r i k u t:
P e r t a m a , k e b u t u h a n u n t u k b e r p r e s ts i , y a it u k e b u t u h a n u n t u k m e n c a p a i
s u k s e s , y a n g d i u k u r b e r d a s a r k a n st a n d a r k e s e m p u r n a a n d a l a m d i ri s e s e o r a n g .
K e b u t u h a n i n i b e r h u b u n g a n e r a t d e n g a n p e k e rj a a n d a n m e n g a r a h k a n t i n g k a h l a k u
p a d a u s a h a u n tu k m e n c a pa i p res ta si terte ntu . T in g k a h la k u in div id u y a n g did o ro n g
o le h k e b u tu h a n b erp re sta si y a n g tin g gi a k a n tam p a k p a d a: b e ru s a h a u n tu k
m e l a k u k a n s e s u a t u d e n g a n c a r a - c a r a b a r u d a n k r e a ti f , m e n g h e n d a k i u m p a n b a li k
k o n k r i t y a n g c e p a t t e r h a d a p p r e s t a s i m e r e k a , m e n j a d i b e r s e m a n g a t s e k a li a p a b il a
u n g g u l , d a p a t d i a n d a l k a n s e b a g a i t u l a n g p u n g g u n g o r g a n i s a si y a n g d i p e rl u k a n
d a la m
o r a g n i s a s i , s e r ta m e n g a m b i l t a n g g u n g ja w a b p r i b a d i a ta s p e r b u a ta n -
p e rb u a ta n n y a .
45
K e d u a , k e b u t u h a n u n t u k b e r a f il i a s i , y a i t u k e b u t u h a n a k a n k e h a n g a t a n
dan
sokongan
d a lam
hubungannya
dengan
o ra n g
lain .
K e b u tu h a n
ini
m e n g a ra h k a n tin g k a h lak u u n tu k m e n g a d a ka n h u b u n g a n se c a ra a kra b d e n g a n
o ra n g la in . T in g ka h la k u in div id u y a n g d id oro n g u n tu k k e b u tu h a n u ntu k
b e rsa h a b at y a n g tin g gi a k a n tam p a k d e n g a n: le b ih m k em p e rh atik a n h u b u n g a n
p rib a d i y a n g a d a
d a l a m p e k e r ja a n n y a , d a r i p a d a t u g a s - t u g a s y a n g a d a p a d a
p e k e r j a a n i t u , m e l a k u k a n p e k e r j a a n n y a l e b i h e f e k ti f a p a b il a b e k e r j a s a m a d e n g a n
o r a n g l a i n d a l a m s u a s a n a y a n g l e b i h k o o p e r a ti f , m e n c a r i p e r s e t u j u a n a t a u
k e s e p a k a t a n d a r i o r a n g l a i n , l e b i h s u k a d e n g a n o r a n g l a i n d a ri p a d a s e n d i ri a n .
K e tig a , k e b u tu h a n u n tu k k e k u a sa a n , m e ru p a k a n
k e b utu h a n u n tu k
m e n g u a s a i d a n m e m p e n g a r u h i te r h a d a p o r a n g l a i n . K e b u t u h a n i n i m e n y e b a b k a n
o r a n g y a n g b e r s a n g k u t a n t i d a k a ta u k u r a n g m e m p e r d u li k a n p e r a s a a n o r a n g l a i n .
T i n g k a h l a k u i n d i v i d u y a n g d i d o r o n g u n t u k b e r k u a s a y a n g ti n g g i a k a n t a m p a k
d e n g a n : b e r u s a h a m e n o l o n g o r a n g l a i n w a l a u p u n ti d a k d im i n t a , s a n g a t a k t if d a l a m
m e n e n t u k a n a r a h k e g i a t a n d a r i o r a g n is a s i t e m p a t d i a b e r a d a , m e n j a d i a n g g o t a
s u a t u p e r k u m p u l a n y a n g d a p a t m e n c e r m i n k a n p r e s t is e , s a n g a t p e k a t e r h a d a p
s t r u k t u r p e n g a r u h a n t a r p r i b a d i d a r i k e l o m p o k a ta u o r a g n is a s i .
K e b u tu h a n -k e b u tu h a n
se p erti
yang
dik e m u ka k a n
ole h
M oslo w ,
H e rz b e rg , A ld e rfer m a u p u n
M c C l e l l a n d d i a t a s , m e n d o r o n g ( m e m o ti v a s i)
seseo ran g
b erb agai
u ntu k
m e la k u ka n
a ktivitas
d a la m
u p aya
pem enuhan
k e b u t u h a n n y a . M o ti v a s i m e r u p a k a n a la t p e n g g e r a k y a n g m e n d o r o n g s e s e o r a n g
u n t u k m e l a k u k a n a k t i v i t a s - a k t i v it a s d a l a m m e m e n u h i k e b u t u h a n h i d u p n y a . S e l a i n
i t u , m o t i v a s i j u g a m e r u p a k a n s a la h s a t u f a k t o r p e n e n t u h a s i l k e r j a o r a n g ,
46
d is a m pin g k em a m p u a n o ra n g . S e d a n g ka n s es u a tu y a n g m e nim b ulk a n se m a n g at
a t a u d o r o n g a n k e r j a d i s e b u t m o ti v a s i k e r j a ( H a d i p r o d j o ,1 9 8 4 : 5 7 )
Z a i n u n ( 1 9 8 9 : 1 0 ) m e n g e m u k a k a n b e t a p a p e n ti n g n y a m o ti v a s i , y a it u
d e n g a n p e r n y a t a a n b a h w a m o ti v a s i d a p a t d i li h a t s e b a g a i b a g i a n f u n d a m e n ta l y a n g
dapat
d itu nju k a n
kepada
p en g arah an
p o te nsi
dan
daya
m a n u sia
u n tu k
m e n u m b u h k a n ti n g k a t k e i n g i n a n y a n g ti n g g i d a la m m e n ja l a n k a n t u g a s - t u g a s
p ero ran g an .
K e i n g i n a n a ta u d o r o n g a n y a n g t im b u l d a r i d ir i m a n u s i a a k a n
t e r w u j u d m e la l u i ti n g k a h l a k u n y a t a y a n g d a p a t m e m e n u h i k e b u t u h a n y a n g
d ik e h e n d a k i.
D a l a m k a i t a n n y a d e n g a n m o t i v a s i k e r j a , W e x le y d a n Y u l k ( 1 9 7 7 : 8 3 )
m e n g a r ti k a n m o ti v a s i k e r j a s e b a g a i s u a t u y a n g m e n i m b u l k a n s e m a n g a t a t a u
d o r o n g a n k e r j a . K u a t a t a u l e m a h n y a m o r ti v a s i k e r j a s e s e o r a n g i k u t m e n e n t u k a n
t i n g g i r e n d a h n y a p r e s t a s i k e r j a n y a . D a r i p e n g e r t ia n i n i d a p a t d i k a t a k a n b a h w a
m o t i v a s i k e r j a g u r u d a l a m m e l a k s a n a k a n tu g a s j a b a t a n d i s e k o l a h d a p a t d i a r ti k a n
s e b a g a i k e k u a t a n y a n g d a p a t m e n i m b u l k a n s e m a n g a t k e rj a p a d a d i r i g u r u y a n g
m e n d o r o n g n y a u n t u k m e re n c a n a k a n , m e l a k sa n a k a n , d a n m e n g e v a l u a s i k u ri k u l u m
y a n g b e r l a k u d i s e k o la h .
B e r k e n a a n d e n g a n m o ti v a s i k e r j a i n i , a d a b e b e r a p a f a k t o r y a n g d a p a t
m e n i m b u l k a n m o t i v a s i k e r j a s e s e o r a n g . S t o k e s ( 1 9 6 6 : 9 4 ) m e r i n c i f a k t o r -f a k t o r
y a n g b e r p e n g a r u h t e r h a d a p m o t i v a s i k e r j a s e b a g a i b e r i k u t : k e b u t u h a n , k e w a ji b a n ,
tu g a s g uru , k e p u a sa n , k o m u nik a si d a n fru sta si.
te rse b ut d a p at b e rb e d a-b e d a sesu a i d e n ga n tem p a t
D a l a m h a l i n i , f a k t o r -f a k t o r
( p l a c e ) , w a k t u ( ti m e ) d a n
47
k e a d a a n m a s i n g - ,a s i n g o r a n g b a i k s e c a r a p r i b a d i /i n d i v i d u m a u p u n i n d i v i d u d a l a m
k e lo m p o k .
M o t i v a s i m e r u p a k a n m a s a l a h y a n g k o m p l e k d a l a m o r a g n is a s i k a r e n a
p e r b e d a a n k e p e n ti n g a n , k e h e n d a k , k e i n g i n a n s e t ia p p e k e r j a . K e p e n ti n g a n ,
k e h e n d a k , d a n k e i n g i n a n m e r u p a k a n t u n t u t a n d a ri k e h i d u p a n m a n u si a , y a n g h a r u s
d i l a k u k a n o l e h m a n u s ia u n t u k m e m e n u h i k e b u t u h a n y a n g b e r a n e k a r a g a m .
T in d a k a n u n tu k m e m e n u hi k e b utu h a n y a n g b era n e k a ra g a m terse b u t a k a n
t e r w u j u d m e l a l u i p ri l a k u m a n u si a .
S e j a l a n d e n g a n h a l t e r s e b u t , m o ti v a s i k e r j a y a n g d i s a m p a i k a n S e r g i o v a n i
d i k u t i p o le h
B a fa d a l (1 9 8 9 : 7 0 ) a d a la h k e in gin a n (d e sire ) d a n k e m a u a n
( w i l li n g n e s s ) s e s e o r a n g u n t u k m e n g a m b i l k e p u t u s a n , b e r t i n d a k d a n m e n g g u n a k a n
s e l u r u h k e m a m p u a n p r i s k i s , s o s ia l d a n k e k u a t a n f is i k n y a d a l a m r a n g k a m e n c a p a i
tu ju a n terte ntu .
S e se o ra n g b aik se c a ra in d ivid u m a u p u n d a lam k e lom p o k
m e l a k u k a n k e g ia t a n n y a s e t i a p h a r i m e r u p a k a n d o r o n g a n d a r i k e b u t u h a n h i d u p
i n d i v i d u d a n t u j u a n o r a g n i s a s i . O r a n g y a n g m a u b e k e r j a , t e r m o ti v a s i o l e h
k e i n g i n a n a t a u k e h e n d a k h a t i u n t u k m e n c a p a i t u j u a n , d a n t u j u a n t e r s e b u t te r c a p a i
m e r u p a k a n m o ti v a s i k e r j a .
B e k e r j a m e n g a n d u n g a r t i m e l a k s a n a k a n s u a t u t u g a s y a n g d i a k h i ri d e n g a n
s e b u a h k a r y a . D i k a t a k a n b a h w a s e s e o r a n g it u k e r j a k a r e n a b e k e r j a it u m e r u p a k a n
k o n d i s i b a w a h a n s e p e r ti b e r m a i n a t a u b e r i s ti r a h a t u n t u k a k t i f d a n m e la k u k a n
s e s u a t u ( W e x l e y d i k u t i p o l e h D j a a li ,2 0 0 0 : 1 4 6 ) . J a d i b e k e r j a a d a l a h s u a t u b e n t u k
a k t i v it a s y a n g b e r t u j u a n u n t u k m e n d a p a t k a n s e s u a t u . L e b i h la n j u t , j u g a d ij e l a s k a n
b a h w a j i k a k o n s e p m o t i v a s i d i t e r a p k a n d a la m k o n te k s b e k e r j a , m a k a s e s e o r a n g
48
y a n g m o t i v a s i k e rj a n y a t i n g g i a k a n d i t a n d a i d e n g a n : 1 ) m e n y u k a i t u g a s k a n t o r
y a n g m e n u n t u t t a n g g u n g j a w a b p r i b a d i , 2 ) m e n c a r i s it u a s i d im a n a p e k e r j a
m e m p e r o l e h u m p a n b a li k d e n g a n s e g e r a b a i k d a r i p im p i n a n m a u p u n t e m a n
s e j a w a t , 3 ) s e n a n g b e k e r j a s e n d i r i , s e h i n g g a k e m a m p u a n d ir i d a p a t d i k e d e p a n k a n ,
4 ) s e n a n g b e r s a i n g m e n g u n g g u l i p r e s ta s i b e k e r j a o r a n g l a i n , 5 ) m e m il i k i
k e m a m p u a n m e n a n g g u h k a n p e m u a s a n k e i n g i n a n d e m i p e k e r j a a n , d a n 6 ) ti d a k
te rg u g a h s e k e d ar m e n d a pa tk a n u a n g , sta tu s d a n ata u k e u n tu n g a n la in n y a . D a lam
h a l i n i , u n s u r - u n s u r y a n g m e n a n d a i a d a n y a m o ti v a s i k e r j a s e s e o r a n g s e m a k i n
je la s. B a h k a n
d a p a t d ik ata k a n
bahw a
i n d i k a t o r -i n d i k a t o r
t e rs e b u t s u d a h
m e n c e r m i n k a n m o t i v a s i k e r j a s e s e o r a n g , y a n g d a l a m p e n e l it i a n i n i a d a l a h s e o r a n g
g u ru .
B e r k a i t a n d e n g a n d u n ia p e n d i d i k a n , a p a k a h
s e o r a n g g u r u b e k e rj a
te ru tam a u n tu k m e n d a p atk a n p e n g h a sila n se m a k sim al m u n g kin a ta u k a h u ntu k
m e n y u m b a n g k a n t e n a g a d a n p i k i ra n b a g i g e n e r a si m u d a , p a st i a k a n m e w a r n a i
t i n g k a h l a k u g u r u , a p a k a h it u d i s a d a r i a t a u t i d a k . G u r u y a n g p e r t a m a - t a m a
m e m i k i r k a n p e n d a p a t a n a t a u p e n g h a s il a n , m a k a g u r u t e r s e b u t a k a n m e m a n d a n g
p e k e rja a n n y a se b a g ai sara n a u ntu k m e n d a p a tka n u a n g , b a h ka n se k ola h d ipa n d a n g
s e b a g a i o r g a n i s a s i p e n j a m i n k e s e j a h t e r a a n g u r u . J a d i , g u r u a k a n c e d e r u n g b e r p i k ir
p e l a j a r a n t a m b a h a n s e b a n y a k m u n g k i n y a n g h o n o r n y a d i a t u r s e n d i ri , s e rt a
m e n g a jar
d ib erb a g a i se k o la h se b a g a i te n a g a tida k
teta p . H a l in i d a p at
m e n g a k ib atk a n g u ru tid a k a k a n s e m p a t m em p e rsia p k a n k e g iata n p e m b ela jara n
d e n g a n b a i k . M e m b a c a l i te r a t u r p r o f e s i o n a l u n t u k m e n a m b a h p e n g e t a h u a n d a n
w a w a sa n tid a k p e rn a h se m p a t, se h in g g a satu -satu n y a c a ra m e n d oro n g g u ru u n tu k
49
m e n i n g k a t k a n p r o f e s i o n a li s m e n y a ia l a h d e n g a n m e n g h a r u s k a n u n t u k m e n g i k u ti
p e n a ta ra n .
G u r u y a n g p e r t a m a - t a m a b e r n ia t u n t u k m e n y u m b a n g k a n k e a h l ia n n y a
d e m i k em a jua n p e n d idik a n a k a n m em a n d a n g p e k erjaa n g u ru se b a g a i su m b er
k e p u a s a n p r i b a d i , b i a r p u n t i d a k te r l e p a s d a r i t a n t a n g a n , h a m b a ta n , d a n r i n ta n g a n .
G u r u t e r se b u t a k a n r e l a m e n g o r b a n k a n w a k t u d a n t e n a g a y a n g l e b i h b a n y a k d a ri
p a d a y a n g d it u n t u t s e c a r a f o r m a l s e h i n g g a s i k a p i n i a k a n d i h a r g a i o l e h a n a k d i d i k
d a n m a sy a ra ka t d i lin g k u n g a n p e n did ik a n . G u ru p u n a k a n b eru sa h a m e n in g k atk a n
p r o f e s i o n a li s m e n y a t a n p a d i s u r u h m e n g i k u t i p e n a t a r a n , k a r e n a t i d a k b e r s i k a p
m i n im a li s d a la m m e n g a h a y a ti t u g a s k e p e n d i d i k a n y a n g d is e r a h k a n k e p a d a n y a .
M a s a l a h p e n d a p a t a n t e n t u d i p i k i r k a n j u g a , n a m u n h a l i n i t i d a k m e w a r n a i p i k ir a n
d a n t i n d a k a n s e c a r a d o m i n a n . B a g a im a n a p u n j u g a , m o ti v a s i k e r j a g u r u t i d a k a k a n
t i n g g a l d a l a m p e r s o a l a n b a ti n s a ja , n a m u n p a s t i a k a n t e r c e t u s d a la m k a t a - k a t a d a n
p e r b u a t a n . S e m u a i n i m e n y a m p a i k a n p e s a n k e p a d a s i s w a , a p a k a h k e p e n ti n g a n
m e r e k a m e n j a d i p r i o r it a s u t a m a a t a u k a h d e m i k e p e n t i n g a n g u r u s e n d i r i .
B e r d a s a r k a n k a j i a n te o r i d i a t a s d a p a t d i s i m p u l k a n b a h w a h a k i k a t
m o t i v a s i k e rj a g u r u a d a l a h d o r o n g a n u n t u k m e l a k u k a n k e rj a a g a r d a p a t
m e m e n u h i /m e n c a p a i k e p u a s a n ( t u j u a n ) p e k e r j a a n n y a . A d a p u n
in d ik a torn y a
a d a l a h : a ) a s p e k f i s i o l o g i s , y a n g d i ta n d a i d e n g a n b e b e r a p a i n d i k a t o r , y a i t u 1 )
k e m a m p u a n m e n a n g g u h k a n p e m u a s a n d e m i p e k e r j a a n d a n 2 ) t i d a k b e r o r ie n t a s i
s e k e d a r m e n d a p a t k a n u a n g , s t a t u s a t a u k e u n t u n g a n d a n b ) a s p e k p s i k o l o g is , y a n g
d ita n d ai d e n g a n b e b e ra p a in d ik ato r y aitu 1 ) k esu k a a n terh a d a p tu g as 2 )
50
p e m e n u h a n t e r h a d a p s it u a s i y a n g k o n d u s i f , 3 ) k e s e n a n g a n u n t u k b e r p r e s t a s i d a n
4 ) k e m am p u a n u n tu k b ersa in g se c a ra se h a t.
3 .1 .3 . H a k i k a t K i n e r j a G u r u
S e t i a p o r a n g y a n g t e la h b e k e r ja m e m i li k i k e d u d u k a n p a d a u m u m n y a a k a n
m e n a m p i l k a n k e m a m p u a n k e r j a y a n g d il a n d a s i o l e h k e t e r a m p i l a n d a n k e a h li a n .
D e n g a n d e m i k ia n d a p a t d i k a ta k a n b a h w a k i n e r j a a t a u u n j u k k e r j a a d a l a h
p e n a m p il a n s e s e o r a n g d a l a m m e w u j u d k a n p e k e r j a a n n y a . B e b e r a p a p e n g e r ti a n
t e n t a n g k i n e rj a b e ri k u t i n i a k a n m e m p e r j e l a s m e n g e n a i k o n s e p k i n e r j a .
S t o n e m e m a p a r k a n b a h w a p a r a p e k e r ja s a n g a t t e r t a r i k k e p a d a d u a a s p e k
u t a m a d a l a m p r il a k u k e r j a , y a it u a s p e k k i n e r j a d a n k e p u a s a n k e r j a . T i n g k a t k i n e r j a
m e m b e r i k a n s u m b a n g a n b a g i te r c a p a i t i d a k n y a t u j u a n s u a t u o r g a n i s a s i . K i n e r j a
a d a l a h h a s i l d a r i k a r y a a t a u k e r ja p e g a w a i . K i n e r j a s e s e o r a n g d i t e n t u k a n o l e h ti g a
fa k to r, y a k ni; 1 ) fa k tor k e m am p u a n , k e tera m pila n d a n p e n g eta h u a n , 2 ) u sa h a d a n
3 ) p e r s e p s i k e r j a . K i n e r j a m e n g a r a h b a i k k e p a d a p e n g h a r g a a n e k s tr i n s i k s e p e r ti
p e m b e r ia n u a n g , p r o m o s i , h a k - h a k is t im e w a d a n j u g a p e n g h a r g a a n i n tr i n s i k
s e p e r ti p e r a s a a n b e r p r e s t a s i d a n b e r h a r g a . A s p e k k i n e r j a m e l i p u t i k u a l it a s d a n
k u a n t i ta s d a la m m e n g h a s il k a n s e s u a t u . ( S t o n e , 2 0 0 2 : 3 7 - 3 8 )
H a k i k a t k i n e r j a ( F a t a h ,1 9 9 9 : 1 9 )
a d a l a h k e g i a t a n d a l a m m e la k u k a n
s e s u a t u d a n o r a n g y a n g k e r j a a d a k a i t a n n y a d e n g a n m e n c a r i n a f k a h a ta u b e r t u j u a n
u n t u k m e n d a p a t k a n i m b a l a n a t a s p r e s t a s i y a n g t e la h d i b e r i k a n a t a s k e p e n ti n g a n
o rg a n is a si.
51
B e r k a i t a n d e n g a n k i n e r j a , s e s e o r a n g ti d a k h a n y a m e n c a r i n a f k a h d a r i
u n j u k k e rj a n y a t e t a p i j u g a u n t u k m e m e n u h i k e b u t u h a n a t a s d o r o n g a n a t a u
m o t i v a s i t e r te n t u . K e b u t u h a n s e s e o r a n g a k a n m e n g g e r a k k a n a ta u m e m b a n g k it k a n
k i n e r j a s e s e o r a n g . O r a n g y a n g m e n g h a s i l k a n p r e s t a s i k e r ja d i p a n d a n g t e l a h
m e n g e k s p r e s i k a n p e n g e t a h u a n , s i k a p d a n k e t e r a m p il a n d a n m o t i v a s i u n t u k
m e n g h a s il k a n s e s u a t u .
M e h n e r ( 1 9 9 4 : 2 9 – 3 0 ) m e n y a t a k a n b a h w a p a d a p r i n si p n y a k i n e rj a
m a n u s i a b e r o r i e n t a s i p a d a n i l a i - n i l a i e t o s y a n g m e m o t i v a s i n y a , y a k n i n il a i- n il a i:
a . K e b u t u h a n , d i a r ti k a n b u k a n h a n y a p a d a b i d a n g p e k e r ja a n s a j a n a m u n j u g a
k e t e r b u k a a n t e r h a d a p s e m u a h a l b a r u d a n t e r h a d a p n il a i- n il a i t r a d is i o n a l .
b . S e m a n g a t j u a n g , t e r u t a m a m e n g a c u p a d a p e n g e r t ia n ” k e u l e t a n ” d a l a m m e la k u k a n
p e k e r j a a n d a n p e n c a p a ia n t u j u a n .
c . K e m a n u s i a a n , m e n j u n j u n g ti n g g i n i la i - n i l a i k e m a n u s i a a n d a n h a k a s a s i m a n u s i a
u n t u k k e l u h u ra n d a n m a r t a b a t m a n u s i a .
d . R a s a t a n g g u n g ja w a b , m e n g a c u p a d a r a s a m a m p u m e m i k u l t a n g g u n g j a w a b d a r i
s e g a l a p e r b u a t a n y a n g t e l a h d il a k u k a n , m e m i li k i k e p e d u l i a n t e r h a d a p li n g k u n g a n ,
d a n a k a n m e r a s a te r p a n g g il u n t u k t u r u t m e m i k i r k a n d a n m e n g a t a s i m a s a l a h d i
lin g k u n g a n n y a .
D e n g a n m e n y i m a k k o n s e p k i n e r j a d i a t a s d a l a m k a i ta n y a d e n g a n p r i n s i p
k i n e r j a g u r u , m a k a d a p a t d i k a t a k a n b a h w a y a n g d im a k s u d d e n g a n k i n e r ja g u r u
b e r h u b u n g a n d e n g a n k e g i a t a n y a n g d il a k u k a n o l e h g u r u d i s e k o l a h d a l a m u s a h a
m e n d i d i k , m e m b i n a d a n m e m b i m b i n g s is w a y a n g d i la n d a s i o l e h p e n g u a s a a n
k e t e r a m p il a n m e n g a j a r , p e n g e ta h u a n , m o ti v a s i y a n g k u a t d a n s i k a p b e r t a n g g u n g
52
j a w a b , m e m i li k i r a s a k e t e r b u k a a n d a n s e m a n g a t j u a n g y a n g ti n g g i u n t u k
m e n g h a s il k a n
sis w a
yang
b e r k u a li t a s .
K i n e rj a
g uru
d it u n j u k k a n
den g an
te rla ksa n a n y a p rose s p em b e laja ra n y a n g ba ik , k e disiplin a n d ala m m e n u n aik a n
t u g a s , m e l a k s a n a k a n t u g a s la i n s e l a i n m e n g a j a r d i k e l a s d a n m e m il i k i h u b u n g a n
k e r j a y a n g h a r m o n i s d e n g a n k e p a l a s e k o l a h , g u r u l a i n d a n s t a f s e k o l a h . K i n e rj a
g u r u y a n g b a i k b e r k a i t a n d e n g a n p e l a k s a n a a n t u g a s -t u g a s d e n g a n c a r a y a n g
t e r b a i k , h a l i n i b e r k a i ta n d e n g a n p e n c a p a i a n k e r j a g u r u y a n g m e li p u ti p r e s t a s i
a k a d e m is , a k ti v i ta s d a n k e p e m im p i n a n .
S e b a g a i se o ra n g p e n did ik , g u ru h aru s m em e n u h i sya ra t k h usu s a g a r d a p at
m e n a m p i l k a n k i n e r j a y a n g b e r k u a l it a s . U n t u k b i s a m e n g a j a r s e o r a n g g u r u h a r u s
d i b e k a li b e r b a g a i il m u k e g u r u a n s e b a g a i d a s a r , d i s e r t a i p u l a s e p e r a n g k a t l a ti h a n
k e t e r a m p il a n k e g u r u a n . P a d a k o n d i s i i t u p u l a , s e o r a n g g u r u h a r u s
b e la jar
m e m p e r s o n a li s a s i k a n b e b e r a p a s i k a p k e g u r u a n y a n g d i p e r l u k a n . K e s e m u a n y a it u
a k a n m e n y a t u d a la m d i r i s e o r a n g g u r u s e h i n g g a m e r u p a k a n s e s e o r a n g y a n g
b e r p r i b a d i k h u s u s , y a k n i r a m u a n d a r i p e n g e t a h u a n , s i k a p d a n k e t e r a m p il a n
k eg u ru an
s e rt a
penguasaan
b e b era p a
il m u
p e n g eta h u a n
yang
akan
d i t r a n s f o rm a si k a n k e p a d a s i s w a n y a , s e h i n g g a m a m p u m e m b a w a p e r u b a h a n d a l a m
t i n g k a h la k u s is w a i t u ( S a r d im a n , 2 0 0 1 : 3 6 ) .
S e l a i n i t u , m e n g u a s a i m e t o d o lo g i p e n g a j a r a n d a n m a t e r i y a n g d i a j a r k a n
g u r u d i t u n t u t m e m il i k i h u b u n g a n y a n g s e r a s i d e n g a n r e k a n k e r j a n y a , k a r e n a s e ti a p
h a r i g u r u ti d a k h a n y a b e r g a u l d e n g a n s i s w a , t e t a p i j u g a t e r l i b a t d a l a m k e r j a s a m a
d e n g a n r e k a n k e r j a n y a d a la m m e n g a t a s i b e r b a g a i m a s a l a h d i s e k o l a h . K i n e r j a
53
g u r u d a l a m k e r j a s a m a d i s e k o l a h d a l a m a r t i p o s i ti f d i l a k u k a n d e n g a n n i a t b a i k ,
t u j u a n b a i k d a n d il a k u k a n d e n g a n c a r a y a n g b a i k p u l a .
M a s d i ( 1 9 9 6 : 8 4 ) m e n d e fi n i si k a n k e r j a s a m a s e b a g a i s u a t u u p a y a u n t u k
m e n g h i m p u n k e k u a t a n g u n a m e n y e l e s a i k a n p e k e rj a a n b e r a t d a n b e s a r y a n g t i d a k
m u n g k i n d i k e r j a k a n o l e h s a t u o r a n g . M e m i li k i k e t e r b a ta s a n , m a k a d e n g a n
b e k e r j a s a m a k e k u r a n g a n t e r s e b u t a k a n s a li n g t e r i s i d a n t e r a t a s i . K e r j a s a m a j u g a
m e r u p a k a n t u l a n g p u n g g u n g o r g a n is a s i , k a r e n a h a n y a d e n g a n k e r j a s a m a o r a n g
a k a n b e r h a s i l m e n c a p a i t u j u a n o r g a n is a s i .
S e h u b u n g a n d e n g a n p e n t i n g n y a u n s u r k e rj a s a m a d a l a m k i n e rj a g u r u
d i k a i t k a n d e n g a n p e n c a p a i a n t u j u a n s e k o la h s e b a g a i s u a t u o r g a n i s a s i , m a k a
k e p r i b a d i a n g u r u j u g a m e m i l i k i p e r a n p e n ti n g u n t u k m e n u n j a n g k e b e r h a s il a n
k e rja sam a te rse b ut. K e m a u a n d a n k e m a m p u a n m e n d e n g a rka n d e n g a n b aik a d ala h
s u a t u k e m a m p u a n u n t u k m e m il a h d a n m e m il i h s e r t a m e n g i k u ti p e n d a p a t y a n g
t e r b a i k d a ri b e r b a g a i p e n d a p a t y a n g d i d e n g a r n y a . D a l a m p r o s e s m e n d e n g a r ,
m e m il a h d a n m e m il i h s e r t a m e n g i k u ti p e n d a p a t y a n g b a i k t e r s e b u t t e r k a n d u n g
l e n g k a p k e m a m p u a n u n t u k b e r s i k a p a d il , j u j u r , o b y e k ti f d a n b e r p i k ir p o s i ti f s e r t a
m e n u n t u t a d a n y a k e s a b a r a n u n t u k m e n d e n g a r k a n p e n d a p a t o r a n g l a i n . S e l a i n it u
j u g a k e m a m p u a n u n t u k m e n g u a s a i m a t e ri a t a u p e r s o a l a n y a n g d i d e n g a r n y a ,
k ecerd asan
em o sio na l,
k em a m p u a n
in terp e rso na l
dan
in tra pe rso n al
( B a h a ru d in , 2 0 0 1: 2 6 1 )
D e n g a n d e m i k i a n d a p a t d i s i m p u l k a n b a h w a a p a b i l a s e o r a n g g u r u m e m il i k i
k e t e r a m p il a n d a l a m m e n g a j a r , p e n g e t a h u a n y a n g l u a s d a n m e m il i k i p r i b a d i y a n g
b a i k s e h i n g g a m a m p u b e k e r j a d e n g a n h a r m o n is s e c a r a t im , m a k a k i n e r j a g u r u
54
t e r s e b u t a k a n b a i k d a n m e m b e r i d a m p a k p o s i ti f b a g i k e t e r c a p ia a n t u j u a n
p e n d id ik a n .
P e l a k s a n a a n p e k e r j a a n y a n g m e n g h a s i l k a n p r e s ta s i m e m i li k i m a k n a y a n g
m e n y e l u r u h , s e h i n g g a d a l a m p e n i la i a n p r e s t a s i k e r j a d it u n j u k k a n p a d a b e r b a g a i
b i d a n g s e p e r ti k e m a m p u a n k e r j a , k e r a j i n a n , d i s i p li n , h u b u n g a n k e r j a , p r a k a r s a ,
k e p e m im p i n a n a t a u h a l - h a l y a n g k h u s u s y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n t i n g k a t
p e k e rja a n y a n g dija ba tn y a (S u p rih a nto , 2 0 0 0 : 2).
P r e s t a s i k e r j a g u r u d i ta n d a i d e n g a n a d a n y a k r e a ti v i ta s y a n g ti n g g i d a n
k e m a u a n y a n g k u a t u n t u k s e l a l u m e n i n g k a t k a n p r o f e s i o n a li t a s . G u r u y a n g
b e r k u a l it a s a k a n m e n g h a s i l k a n m u r i d y a n g b e r k u a l it a s . U n t u k m e n g h a s il k a n
m u r i d y a n g b e r k u a l it a s d i b u t u h k a n k o m it m e n g u r u u n t u k b e r s i k a p p r o f e s i o n a l .
S a l a h s a t u c i rr i s i k a p p r o f e s i o n a l s e o r a n g g u r u a d a l a h m e n c u r a h k a n b a n y a k
w a k t u n y a d a l a m m e n d i d i k d a n m e n g a j a r s is w a d i s e k o l a h .
D jo jo n e g o ro
(1 9 9 6 :3 7 9-3 8 0 )
b erp en dap at
bahw a
p en g aru h
w a k tu
m e r u p a k a n k o n s e p y a n g s a n g a t p e n t i n g d a l a m k e h i d u p a n s e o r a n g p r o fe s i o n a l .
K o n s e p i n i m e n u n j u k p a d a w a k t u y a n g d ic u r a h k a n u n t u k k e g i a t a n p r o f e s i o n a l
a t a u i n t e n s it a s w a k t u d a r i s e o r a n g g u r u y a n g d i p e r g u n a k a n u n t u k m e n g a j a r .
W a k t u y a n g d i g u n a k a n u n t u k m e n g a j a r m e r u p a k a n s a l a h s a t u i n d i k a t o r p e n ti n g
d a ri m utu g u ru ka re n a k o n se p s i w a k tu b e laja r y a n g diu k u r d ala m b e laja r sis w a
p e rs e o ra n g a n , dia n g g a p s e ba g a i sa la h s atu p re dik tor terb a ik d ari m utu h a sil b ela jar
p e se rta did ik .
D a l a m k e n y a ta a n d i l a p a n g a n b a n y a k d i t e m u k a n m a s a l a h y a n g d i h a d a p i
d a l a m u p a y a p e n i n g k a t a n m u t u p e n d i d i k a n d i s e k o l a h a n t a r a l a i n k u ra n g n y a
55
w a k t u m e n g a j a r s e b a g a i a k i b a t d a ri b e r b a g a i f a k t o r a n t a r a l a i n : p e k e rj a a n ra n g k a p ,
m e n g a j a r r a n g k a p , a t a u k e l a s b e r g i li r a n .
B e r d a s a r k a n u r a i a n d i a t a s , m a k a d a p a t d is im p u l k a n b a h w a h a k i k a t k i n e r j a
g u r u a d a l a h u n j u k k e rj a g u r u d i s e k o l a h d a l a m u s a h a m e n d i d i k , m e m b i n a d a n
m e m b im b i n g s is w a y a n g d il a n d a s i o l e h k e t e r a m p i la n m e n g a j a r , p e n g e ta h u a n ,
m o t i v a s i , ta n g g u n g j a w a b , k e t e r b u k a a n d a n s e m a n g a t j u a n g y a n g t i n g g i u n t u k
m e n g h a s il k a n s i s w a y a n g b e r k u a l it a s . A d a p u n i n d i k a t o r n y a a d a l a h s e b a g a i
b e r i k u t: 1 ) d i s i p li n m e n g a j a r 2 ) p e r s i a p a n d a n p e r e n c a n a a n p e m b e l a j a r a n , 3 )
p e n g u a s a a n m a t e ri ,
4 ) p e n g u a s a a n m e t o d e p e m b e l a j a r a n , 5 ) p e m b e ri a n t u g a s
k e p a d a s is w a , 6 )k e m am p u a n p e n g e lola a n k e la s , 7 ) p e n g e m ba n g a n p ro fe si, 8 )
k e m a m p u a n m e l a k u k a n p e n i la i a n , 9 ) m e l a k s a n a k a n t u g a s - t u g a s t e r t e n tu d i s e k o l a h
d e n g a n b a i k d a n b e r t a n g g u n g j a w a b . I n d i k a t o r - i n d i k a t o r t e r s e b u t d i ja d i k a n s e b a g a i
i n d i k a t o r k i n e r ja g u r u k a r e n a i n d i k a t o r t e r s e b u t b e r h u b u n g a n d e n g a n k e g i a t a n
p e m b e l a j a r a n , p e n i n g k a t a n k o m p e te n s i g u r u , d a n p e r l u a d a n y a k e r ja s a m a a n t a r
s e s a m a g u ru m a u p u n d e n g a n k om p o n e n se k o la h la in n ya , y a n g d a p at dija dik a n
u n tu k p e n in g k ata n k in erja g uru .
3 .2
P e n e l i ti a n T e r d a h u l u
P e n e l i ti a n y a n g d il a k u k a n o l e h S u p a r n o ( 2 0 0 7 ) , d is i m p u l k a n b a h w a : ( 1 ) a d a
p e n g a r u h y a n g s i g n i f i k a n k o m p e t e n s i , m o t i v a s i k e rj a , d a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
g u r u s e c a r a b e r s a m a - s a m a t e r h a d a p k i n e r j a g u r u . D a r i h a s il u ji s t a ti s ti k
d itu n ju k k a n de n g a n F
h it u n g
= 5 8 , 3 4 0 p a d a t a r a f s i g n if i k a n s i 5 % . S u m b a n g a n e f e k t if
k o m p e t e n s i g u r u s e b e s a r 1 2 , 1 0 0 % , s u m b a n g a n e f e k t i f m o ti v a s i k e r j a g u r u
s e b e s a r 2 9 ,0 0 0 % , s u m b a n g a n
e f e k t if
k e c erd a sa n
e m o sio n a l g u ru
se b e sar
56
1 3 , 6 0 0 % , d a n s u m b a n g a n e f e k t if s e c a r a s i m u l t a n s e b e s a r 4 7 , 7 0 0 % ; ( 2 ) A d a
p e n g a r u h y a n g s i g n i f i k a n m o t i v a s i k e r j a g u r u t e r h a d a p k i n e r j a g u r u , d a p a t d i u ji
k e b e n a r a n n y a . H a l t e r s e b u t d i t u n j u k k a n d e n g a n h a s il p e r h i t u n g a n t = 9 , 6 7 3 p a d a
2
t a r a f s i g n i f i k a n s i 5 % ; ( 3 ) A d a p e n g a r u h y a n g s i g n if i k a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
g u r u t e r h a d a p k i n e r ja g u r u , d a p a t d ib u k t i k a n k e b e n a r a n n y a . H a l te r s e b u t
d i t u n j u k k a n d e n g a n h a s i l p e r h i t u n g a n t = 6 , 0 8 7 p a d a ta r a f s i g n i f i k a n s i 5 % .
3
P e n e l i ti a n y a n g d il a k u k a n o l e h K o s im ( 2 0 0 8 ) , h a s il y a n g d i p e r o l e h y a it u
k ecerd asan
em o sio n al
( s e b e s a r 4 5 ,5 % ) t e r h a d a p
g u ru
m e m p u n y ai
p en g aru h
yang
cukup
b e sar
k i n e r j a g u r u , w a l a u p u n s e l a i n fa k t o r k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l m a s i h a d a f a k t o r la i n y a n g t u r u t m e m p e n g a r u h i k i n e r j a g u r u s e p e r ti
p e n d i d i k a n , p e l a ti h a n , p e n g a l a m a n , m a u p u n y a n g l a i n n y a . K a r e n a a r a h k o e f i s i e n
k o r e l a s i p o s i ti f , m a k a d a p a t d ii n t e r p r e ta s i k a n b a h w a s e m a k i n t i n g g i k e c e r d a s a n
e m o s io n al g u ru m a k a se m a kin tin g gi p u la k in erja n y a d ala m m e n jala n k a n p ro se s
b e l a j a r m e n g a j a r , d e n g a n k a t a l a i n g u r u a k a n m a m p u m e la k u k a n p r a k t e k - p r a k t e k
k e rja s e c ara b e rk e u n g g ula n , s e d a n g k a n se m a kin re n d a h k e c erd a s a n em o s io n al
g u r u m a k a s e m a k i n r e n d a h p u la k i n e r j a n y a . K o n tr i b u s i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l
te rh a d a p
k in erja
g uru
ditu nju k k a n
ole h
h a si l d a ri p e r h i t u n g a n
d e t e r m i n a n , d e n g a n p e r o l e h a n n i l a i s e b e s a r 4 5 ,5 %
k o efisie n
d e n g a n d e m i k ia n 5 0 , 5 %
k i n e r j a g u r u d i p e n g a r u h i o l e h v a ri a b e l l a i n n y a .
D a l a m p e n e li ti a n y a n g d il a k u k a n o l e h S im a t u p a n g ( 2 0 0 8 ) , d i p e r o l e h h a s il
a n a l i s i s d e s k r i p ti f b a h w a s e c a r a u m u m k i n e r j a g u r u , k e c e r d a s a n e m o s i o n a l s e r t a
m o t i v a s i k e rj a g u r u m e n u n j u k k a n k e c e n d e r u n g a n s a n g a t b a i k .
H a s i l a n a li s i s
s t a ti s ti k d i p e r o le h b a h w a : ( 1 ) k e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e m i li k i h u b u n g a n p o s i t if
57
d a n s i g n i f i k a n d e n g a n k i n e r j a g u r u , d e n g a n n i la i k o e f i s i e n k o r e l a s i r y 1 = 0 , 6 7 2 ,
n i l a i k o e f is i e n d e t e r m i n a s i r 2 y 1 = 0 , 4 5 1 , k o n t r i b u s i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l g u r u
t e r h a d a p k i n e r j a g u r u 4 5 , 1 4 % d e n g a n t h it u n g ( 5 , 5 9 2 ) . ( 2 ) m o t i v a s i k e r j a g u r u
m e m il i k i h u b u n g a n p o s it i f d a n s i g n if i k a n d e n g a n k i o n e r j a g u r u , d e n g a n n i l a i
k o e f i s i e n k o r e l a s i r y 2 = 0 , 5 0 3 , k o e f is i e n d e t e r m i n a s i r 2 y 2 = 0 , 2 5 3 , k o n tr i b u s i
m o t i v a s i k e r ja g u r u t e r h a d a p k i n e r ja g u r u s e b e s a r 2 5 , 2 7 % d e n g a n t h it u n g ( 3 , 5 8 5 )
d a n ( 3 ) k e c e r d a s a n e m o s i o n a l d a n m o t i v a si k e rj a g u r u s e c a r a b e r s a m a - s a m a
m e m il i k i h u b u n g a n p o s it if d a n s i g n i f i k a n d e n g a n k i n e r j a g u r u , n i l a i k o e f i s i e n
k o r e l a si r y1 2 = 0 ,7 5 4 , k o e fi si e n d e t e r m i n a s i r2 y 1 2 = 0 ,5 6 9 , k o n t ri b u si k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l d a n m o t i v a s i k e rj a g u r u se c a r a b e r s a m a - s a m a d e n g a n k i n e r j a g u r u
s e b e s a r 5 6 , 8 5 % , F h it u n g ( 1 5 , 5 3 6 ) . D e n g a n b e r p e d o m a n p a d a h a s i l p e n e l it i a n y a n g
d i p e r o l e h m a k a im p li k a s i p e n e li ti a n i n i a d a l a h u p a y a p e n i n g k a t a n k i n e r j a g u r u
d a p a t d il a k u k a n m e l a l u i p e n i n g k a t a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l d a n p e n i n g k a t a n
m o tiv asi k erja .
D a r i h a s i l p e n e li ti a n y a n g d il a k u k a n t e r d a h u l u o l e h t i g a o r a n g p e n e li ti
d i a t a s d a p a t d i s im p u l k a n b a h w a t e r d a p a t h u b u n g a n s i g n if i k a n a n ta r a k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l d a n m o t i v a s i k e r j a s e c a r a si m u l t a n t e r h a d a p k i n e rj a g u r u ,
3 .3 .
K e r a n g k a B e r p ik ir
3 . 3 .1 . P e n g a r u h K e c e r d a s a n E m o s i o n a l t e r h a d a p K i n e r j a G u r u
K e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e r u p a k a n k o n d i s i m e n t a l y a n g d i m il i k i
s e s e o r a n g , d i a b e r s i f a t g r a d a s i d a l a m a r t i s e t ia p o r a n g m e m p u n y a i ti n g k a t y a n g
58
b e r b e d a - b e d a , h a l it u t e r g a n t u n g b a g a i m a n a o r a n g t e r s e b u t m e n g e l o l a e m o s i o n a l
te rse b ut.
K e c e r d a s a n e m o s i o n a l m e m p u n y a i d im e n s i i n t e r n a l d a n e k s te r n a l,
d im e n si inte rn al b e rk aita n d e n ga n m e n g e n ali em o s ion a l, m e n g e lola e m os io n al d a n
m e m o ti v a s i d i r i , s e d a n g k a n d i m e n s i e k s t e r n a l b e r k a it a n d e n g a n p e m a h a m a n
e m o s i o n a l o r a n g l a i n s e rt a m e m b i n a h u b u n g a n . I n d i k a t o r- i n d i k a t o r n y a a n t a ra l a i n :
( 1 ) p e m a h a m a n e m o s i d ir i , ( 2 ) p e n g e n d a li a n d i r i d a n p e n g e l o l a a n e m o s i , ( 3 )
m e m o ti v a s i d ir i , ( 4 ) m e n g e n a l i e m o s i o r a n g l a i n , d a n ( 5 ) m e m b i n a h u b u n g a n .
S e m e n t a r a it u , y a n g d im a k s u d d e n g a n k i n e r j a g u r u a d a l a h h a s i l k e r ja
g u r u d i s e k o l a h d a l a m u s a h a m e n d i d i k , m e m b i n a d a n m e m b im b i n g s i s w a y a n g d i
l a n d a s i o l e h k e te r a m p i l a n m e n g a j a r , p e n g e t a h u a n , m o t i v a s i , ta n g g u n g j a w a b
k e t e r b u k a a n d a n s e m a n g a t j u a n g y a n g ti n g g i u n t u k m e n g a h s il a k a n s i s w a y a n g
b e r k u a l it a s . K i n e r ja i n i m e l i p u t i: 1 ) d i s i p l i n m e n g a j a r 2 ) p e r s i a p a n d a n
p e re n c a n a a n p e m be laja ra n , 3 ) p e n g u asa a n m ate ri,
4 ) p e n g u asa a n m eto d e
p e m b e l a j a r a n , 5 ) p e m b e r i a n t u g a s k e p a d a s i s w a , 6 ) k e m a m p u a n p e n g e l o l a a n k e la s ,
7 ) p e n g e m b a n g a n p r o f e s i , 8 ) k e m a m p u a n m e l a k u k a n p e n i la i a n , 9 ) m e l a k s a n a k a n
t u g a s - t u g a s te r t e n t u d i s e k o l a h d e n g a n b a i k d a n b e r t a n g g u n g j a w a b .
M e n c e r m a t i u r a i a n d i a t a s m a k a d a p a t d i k a t a k a n b a h w a s e o r a n g g u ru
y a n g m e m i li k i k e c e r d a s a n e m o s i o n a l y a n g b a i k , a k a n d e n g a n s e n d i r i n y a d a p a t
m e n i n g k a t k a n k i n e r ja n y a . D a l a m h a l i n i , ji k a s e o r a n g g u r u d a p a t m e l a k s a n a k a n
t u g a s n y a s e c a r a b e r ta n g g u n g j a w a b d a n l a y a k , m a k a d a p a t d i k a t a k a n b a h w a g u r u
m e m il i k i k i n e r j a y a n g o p t im a l . D a l a m k o n d i s i y a n g s e p e r t i i t u g u r u t e r s e b u t a k a n
s e n a n t i a s a m e m b e r i k a n k o n tr i b u s i y a n g p o s i ti f s e h i n g g a k e k u a t a n y a n g a d a d a l a m
59
d i r i n y a p u n d a p a t t e r w u j u d k a n . O l e h k a r e n a it u s e m a k i n t i n g g i k e c e r d a s a n
e m o s i o n a l s e o r a n g g u r u , m a k a a k a n s e m a k i n ti n g g i p u l a k i n e r j a g u r u . D e n g a n
d e m i k ia n , d i d u g a te r d a p a t h u b u n g a n p o s it if a n t a r a k e c e r d a s a n e m o s i o n a l g u r u
d e n g a n k i n e rj a g u r u .
3 . 3 .2 . P e n g a r u h M o t i v a s i K e r j a t e r h a d a p K i n e r j a G u r u
M o t i v a s i k e r j a a d a l a h d o r o n g a n y a n g t e r d a p a t p a d a d ir i g u r u u n t u k
m e l a k u k a n k e g i a ta n t e r t e n t u a g a r d a p a t m e m e n u h i / m e n c a p a i k e p u a s a n ( t u j u a n )
p e k e r j a a n n y a . K o n d i s i- k o n d i s i it u d a p a t d i p e r i n c i s e b a g a i b e r i k u t : a ) a s p e k
f i s i o l o g is , y a n g d i t a n d a i d e n g a n b e b e r a p a i n d i k a t o r , y a i t u 1 ) k e m a m p u a n
m e n a n g g u h k a n p em u a sa n d e m i p e k erjaa n d a n 2 ) tid a k b e rorie nta si se k e d ar
m e n d a p a t k a n u a n g , s t a t u s a ta u k e u n t u n g a n d a n b ) a s p e k p s i k o l o g i s , y a n g d i t a n d a i
d e n g a n b e b e r a p a i n d i k a t o r y a it u 1 ) k e s u k a a n t e r h a d a p t u g a s 2 ) p e m e n u h a n
t e r h a d a p s it u a s i y a n g k o n d u s if , 3 ) k e s e n a n g a n u n t u k b e r p r e s t a s i d a n 4 )
k e m a m p u a n u ntu k b e rsa in g s ec a ra s e ha t.
K i n e r j a g u r u a d a l a h h a s il k e r j a g u r u d i s e k o l a h d a l a m u s a h a m e n d i d i k ,
m e m b i n a d a n m e m b i m b i n g s i s w a y a n g d i l a n d a s i o l e h k e t e r a m p il a n m e n g a j a r ,
p e n g e ta h u a n , m otiv e s, ta n g g u n g ja w a b , k e te rb u k aa n d a n se m a n g at ju a n g y a n g
t i n g g i u n t u k m e n g h a s il k a n s is w a y a n g b e r k u a l i ta s .
M e n c e rm a ti ura ia n di a tas m a k a d a p at d ik ata k a n b a h w a se o ra n g g uru
y a n g m e m i li k i m o t i v a s i k e r j a ti n g g i a k a n d e n g a n s e n d i r i n y a d a p a t m e n i n g k a t k a n
k in e rja ny a . S e o ran g g u ru y a n g m e m p u n y ai d oro n g a n y a n g k u a t u n tu k se lalu
b e r p r e s t a s i , m a k a d a p a t d i k a t a k a n k i n e r ja g u r u te r s e b u t o p ti m a l d a n s e la l u d a p a t
60
m e n i n g k a t . O l e h k a r e n a i t u , d i d u g a t e r d a p a t h u b u n g a n p o s i t if a n t a r a m o t i v a s i
k e rja g u ru de n g a n k in erja g uru .
3 . 3 .3 . P e n g a r u h
K ecerdasan
E m o sio n al d a n
M otiv a si K e r ja
sec a r a
b e r sa m a -sam a te r h a d a p K in e r ja G u r u
K e c e rd a s a n em o s io n al p a d a da s a rn y a b e rsifat a b stra k , n am u n d em ikia n
p e r w u j u d a n n y a d a l a m b e n t u k p e ri l a k u a k a n m e n u n j u k a n b a g a i m a n a k e a d a a n
e m o s i o n a l s e s e o r a n g , o l e h k a r e n a it u p r i l a k u g u r u m e n g g a m b a r k a n k o n d i s i
e m o sio n al p a d a sa at m e n g h a da p i b e rba g a i tu ga s d a n ta n g g u n g ja w a b n y a d a lam
b e r i n t e r a k s i li n g k u n g a n k e r j a n y a .
M o t i v a s i k e r j a g u r u a k a n l e b i h m e n i n g k a t k a n k i n e r j a g u r u b il a s e s u a i a p a
y a n g d i k e r j a k a n m e n d a p a t i m b a l a n y a n g s e p a d a n d a l a m a r ti b u k a n h a n y a b e r u p a
m a t e ri t e t a p i p e r h a t i a n d a n d o r o n g a n y a n g t u l u s b a i k y a n g d a t a n g d a r i t e m a n
s e p r o f e s i a ta u d a r i a t a s a n n y a .
K i n e r j a g u r u a d a l a h h a s il k e r j a g u r u d i s e k o l a h d a l a m u s a h a m e n d i d i k ,
m e m b i n a d a n m e m b im b i n g s e r ta m e l a ti h s is w a y a n g d i la n d a s i o l e h k e t e r a m p il a n
m e n g a j a r , p e n g e ta h u a n , m o t i v a s i , k e s t a b il a n e m o s i , t a n g g u n g j a w a b k e t e r b u k a a n
d a n s e m a n g a t j u a n g y a n g t i n g g i u n t u k m e n g a h s i l a k a n s i s w a y a n g b e r k u a l it a s .
B e r d a s a r k a n u r a i a n d i a t a s , s e o r a n g g u r u y a n g d a l a m d i r i n y a m e m il i k i
t i n g k a t k e c e r d a s a n e m o s i o n a l y a n g b a i k d is e r t a i d e n g a n m o ti v a s i k e r j a y a n g t i n g g i
d i h a r a p k a n a k a n t e r c i p t a n y a k i n e rj a g u r u y a n g b a i k p u l a . O l e h k a re n a i t u , s e m a k i n
t i n g g i k e c e r d a sa n e m o si o n a l g u r u d a n m o t i v a s i k e rj a g u r u , m a k a a k a n s e m a k i n
t i n g g i p u la k i n e r j a g u r u . D e n g a n d e m i k i a n , d i d u g a t e r d a p a t h u b u n g a n p o s i t if
61
a n t a r a k e c e r d a s a n e m o si o n a l g u r u d a n m o t i v a s i k e rj a g u r u s e c a r a b e r s a m a - s a m a
d e n g a n k i n e rj a g u r u .
D a r i u r a i a n t e rs e b u t , d a p a t d i g a m b a r k a n m o d e l k e r a n g k a b e r p i k i r s e c a r a
s e d e r h a n a s e p e r ti g a m b a r 3 . 3 .
G a m b a r 3 .3 .
M o d e l K e r a n g k a P e m i k ir a n P e n e l i ti a n
K e c e rd a s a n E m o sio n a l
- P e m a h a m a n E m o s i D iri
- P e n g e n d a li a n D iri d a n
P e n g e lo la a n E m o s i
- M e m o tiv a s i D iri
- M e n g e n a li E m o s i O ra n g
L a in
- M e m b in a H u b u n g a n
K in e rja
-
-
-
-
M o t i v a s i K e r ja
-
K em am pua n
m enanggu hkan
pem uasan dem i
p e k e rja a n
T id a k b e ro rie n t a s i
m e n d a p a t- k a n u a n g ,
s ta tu s a ta u k e u n tu n g a n
K e s u k a a n te rh a d a p
tu g a s
K e in g in a n te rh a d a p
s itu a s i y a n g k o n d u s if
K e s e n a n g a n u n tu k
b e rp re s ta s i
K e m a u a n u n tu k
b e rs a in g s e c a ra s e h a t
-
D is ip lin M e n g a ja r
P e rs ia p a n / p e re n c a n a n
p e m b e la ja r a n
P e n g u a s a a n M a te ri
P e n g u a s a a n m e to d e
p e m b e la ja r a n
P e m b e ria n tu g a s
k e p a d a s is w a
K em am pua n
p e n g e lo la a n k e la s
P e n g e m b a n g a n p ro fe si
K em am pua n
m e la k u k a n p e n ila ia n
M e la k s a n a k a n tu g a s tu g a s te rte n tu d i
s e k o la h d e n g a n b a i k
d a n b e rta n g g u n g
62
K e te ra n g a n :
:
P e n g a r u h K e c e r d a s a n E m o s i o n a l d a n M o ti v a s i K e r j a s e c a r a p a r s ia l
t e r h a d a p K i n e r ja G u r u S M A N e g e r i K o ta T a n g e r a n g S e l a ta n
: P e n g a r u h K e c e r d a s a n E m o s i o n a l d a n M o ti v a s i K e r j a s e c a r a s im u l ta n
t e r h a d a p K i n e r ja G u r u S M A N e g e r i K o ta T a n g e r a n g S e l a ta n
D a r i m o d e l k e r a n g k a b e r p i k i r d ia t a s d a p a t d ij e l a s k a n b a h w a :
1 . K e c e r d a s a n e m o s i o n a l g u r u b e r p e n g a r u h s i g n if i k a n t e r h a d a p k i n e r j a g u r u
2 . M o t i v a si k e rj a g u r u b e r p e n g a r u h s i g n i f i k a n t e r h a d a p k i n e r j a g u r u
3 . K e c e r d a s a n e m o s i o n a l d a n m o ti v a s i k e r j a
s e c a ra sim ulta n b e rp e n g aru h
t e r h a d a p k i n e rj a g u r u .
3 .4 .
H i p o t e si s P e n e l i ti a n
B e r d a s a r k a n ti n j a u a n t e o r i d a n k e r a n g k a b e r p i k ir d i a t a s , m a k a h i p o t e s i s
p e n e l it i a n y a n g a k a n d i u ji d a l a m p e n e l it i a n i n i a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t:
1 . T e r d a p a t p e n g a r u h p o s it if s i g n if i k a n k e c e r d a s a n e m o s i o n a l t e r h a d a p k i n e r j a
g u ru
2 . T e r d a p a t p e n g a r u h p o s it i f s i g n i f i k a n m o ti v a s i k e r j a t e r h a d a p k i n e r j a g u r u .
3 . T e r d a p a t p e n g a r u h s i m u l t a n p o s it i f s i g n i f i k a n
m o t i v a s i k e r j a t e r h a d a p k i n e rj a g u r u .
k e c erd a s a n e m o sio n a l d a n
Download